صعود روحانيت شيعه امامي فارس در دولت تركي قزلباشي صفوي

مئهران باهارلي

سؤزوموز

١-در قرون وسطي، از سوي غربيان اغلب فرقي بين شيعه و غلات شيعه گذارده نشده و اين دو گروه اعتقادي تماما متضاد با يكديگر، در مقابل سنيان يك كاسه گرديده اند. حال آنكه دوري غلات شيعه كه امروزه با نام ژنريك علوي شناخته مي شوند از مذهب شيعه امامي با اعتقاداتي مانند حلول، تناسخ، تجلي، رد معاد جسماني، رد شريعت و فقه و طبقه روحانيت، باور داشتن به تحريف شدگي قران، عدم اعتقادات به موسسات و عبادات اسلامي و .... كمتر از تفاوت بين دو دين نيست. تا به آنجا كه فقهاي شيعي امامي مانند فقهاي سني، همواره غلات شيعه را مرتد و خارج از دائره اسلام (اورتودوكس) شمرده اند. با اينهمه در فرهنگ فارسي و تاريخ نويسي رسمي دولت ايران و جمهوري آزربايجان، هنوز هم به خطا غلات شيعي (علويان) ترك و دولتهاي ايشان مانند صفوي، قاراقويونلو، افشار و قاجار شيعي قلمداد مي شوند (تاريخ نگاري رسمي در جمهوري آزربايجان، نوعا چيزي نيست به جز تركيب دو تاريخنگاري استعماري روسي و فارسي). حال آنكه موسسين و بسياري از شاهان و سران دولت قزلباشي صفويه و ديگر دول و خاندانهاي توركي مانند قاراقويونلو، افشار، و حتي قاجار خود و مذهبشان شيعي نبوده و همه از غلات شيعه بوده اند. هرچند نخستين مرحله از پيدايش صنف و دستگاه روحانيت شيعه امامي فارس در شكل امروزي آن،  مصادف با حاكميت و حيات دولت صفويه (اصولا خارج از كنترل وي) بوده است.

٢-شاه اسماعيل صفوي در ابتدا تشيع تركان قزلباش را مذهب رسمي دولت خويش ساخت. در اينجا مراد از تشيع تركان قزلباش، درك باطني و غالي آنها يعني آنچه كه امروزه در تركيه و اروپا علوي (شاخه قزلباشي) ناميده مي شود است. تشيع تركان قزلباش و يا مذهب علوي قزلباشي در آن دوره، مذهب توده هاي ترك پائين اجتماع، نماينده سبك زندگي آزاد و طبيعي طوائف تركي و آميخته اي از باورهاي شامانيستي -آنيميسم توركي، عقايد باطني اسلامي و مسيحيت و طريقتهاي تصوفي گوناگون، عرفان و مانيگري و وارث رگه هائي از جريانات مذهبي-سياسي التقاطي-الحادي پيش از خود مانند خرمديني و مزدكيسم بود. اين مذهب، با حاكميت شاه اسماعيل صفوي به مذهب رسمي دولت وي تبديل شد. با اين وصف، شاه اسماعيل و دولتي كه وي بنياد گزارد در آغاز و به مدت كوتاهي، بازتاب فرياد تظلم توده هاي ترك و طبقات پائين آسياي صغير و آزربايجان بوده است.

٣-تركان صوفي و غاليان قزلباش هر چند كه بر حاكم نمودن مذهب خويش در ايران بود جهد نمودند، در اين امر موفقيتي حاصل نكردند. غير از خود تركها كه از قبل اكثرا بر مذاهب هترودوكس اسلامي باطني مانند غلات و فتوت بوده اند، از اهالي بومي ايرانيك هيچ گروه ديگري اين نگرش افراطي و راديكال شريعت ستيز قزلباشي را نپذيرفت. آنچه كه پس از بدست آوردن حاكميت توسط غلات ترك در ايران بوقوع پيوست، عبارت از اين بود كه اهالي محافظه كار مراكز شهري و روستائي ايرانيك كه اكثرا قبلا سني بودند، نه مذهب افراطي غلات شيعه ترك، بلكه مذهب محافظه كار امامي شيعه را اختيار نمودند كه به تعبيري نه خطا، در ظاهر شيعي اما در باطن التقاطي از اسلام سني و دين زرتشتي است.

٤-صعود روحانيت شيعه امامي فارس و شكل امروزه را به خود گرفتن اين موسسه، در دو نقطه عطف تاريخي، يكي مربوط به دوران شاه عباس صفوي و ديگري مربوط به دوره فتحعليشاه قاجار به تحقق پيوسته است. بر خلاف آنچه برخي از تاريخ نويسان ملي گراي فارس ادعا نموده اند، اقتدار روحانيت شيعي امامي فارس در دوره صفوي به موازات اقتدار قزلباشان ترك نبوده است، بلكه واقعيت برعكس آن است و اين دو روند سير و تناسب معكوس داشته اند. به عبارت ديگر در ايران، صعود روحانيت شيعه فارس و تثبيت شيعه امامي (تشيع اورتودوكس فقاهتي، تشيع متشرعه) در اجتماع و در عرصه اقتدار سياسي همزمان و به موازات دور شدن قزلباشان ترك غالي (تشيع هترودوكس، تشيع متصوفه) از اقتدار و حاكميت و سپس سركوب خشن و خونين و طولاني مدت علويان ترك (تشيع هترودوكس صوفيان) تحقق پيدا كرده است.

٥-مذهب علوي تركان قزلباش و سران و جنگاوران غالي ايشان نه حول و حوش فقه مدون، بلكه بر اساس رسومات و سنن باطني- تركي ايشان شكل گرفته بود. در مذهب قزلباشي اين تركان سلحشور و آزاده، از فقه و شريعت، فقيه و شارع، مسجد و نماز، حجاب و حج، پرهيز از شراب و دوري از موسيقي و قبح رقص خبري نبود. اما آنها با گسترش امپراتوريشان با كمبود آثار اعتقادي براي تبليغات بويژه در داخل و در ميان اتباع خود مواجه شدند. در جبهه خارج نيز با مرور زمان براي مقابله و رقابت با دستگاه معظم ديني خلافت عثماني و در عرصه هاي كلامي و فقهي، با مساله ضرورت تدارك كادر و پرسنلي كه سيستم حقوقي-فقهي دولتشان را پي بريزد مواجه گرديدند.

٦-با توجه به اين سه سبب، يعني اختيار فرم محافظه كار شيعه امامي از سوي اتباع ايرانيك زبان مانند تاتها-تاجيكها (فارسهاي بعدي)، احتياج به مقابله با دستگاه ديني خلافت سني عثماني در ساحه كلامي و فقهي، و نياز به تشكيل سيستم حقوقي خود توركان قزلباش غالي، آنها كه اغلبشان بيگانه با سنن و فرهنگ فارسي و عربي بوده و حتي اين زبانها را نيز نمي دانستند، به ناچار به سياست مداراي تاكتيكي با علما و روحانيون شيعي امامي- كه گونه اورتودوكس شيعه دوازده امامي بودند برخاستند و حتي به از حمايت از روحانيت امامي آغاز نمودند. غلات ترك و موسسين و سران قزلباش دولت صفوي در ارزيابي اي كه تاريخ بعدها نادرست بودن آن را نشان داد، در صدد استفاده ابزاري از صنف و طبقه روحاني شيعه امامي در جهت مصالح سياسي و در مقابل عثمانيان نمودند. آنها براي تدارك كادر و پرسنلي كه سيستم حقوقي-فقهي دولتشان را پي بريزد علما و بزرگان شيعه را دعوت به همكاري نمودند و اقدام به واردات فقها و صنف روحاني شيعي امامي از سرزمينهاي عربي مانند لبنان، سوريه، بحرين، عراق و ديگر كشورهاي عربي كردند. عقيده اي كه اين گروه فقها و روحانيون بر آن بودند نه تشيع علوي صوفيان و غاليان قزلباش ترك، بلكه مذهب شيعه امامي عمدتا اخباري بود. اولين مدرسه شيعه امامي در اين دوره به سال ١٥٢٤ توسط اين روحانيون امامي عرب در ايران تاسيس شد. حركت صفويه حركتي صوفي گرايانه بود و از سوي دستگاه خلافت اسلام (عثماني) متهم به ارتداد و الحاد شده بود. به خاطر رهائي از اين اتهام و ايجاد تصويري اسلامي از خود در ميان اتباع مسلمانشان و جلب حمايت آنها و تحكيم مشروعيت سلطنت خود، سران قزلباش كارت وجود روحانيون شيعه امامي در دستگاه دولتي خود را به عنوان تبليغات نيز بكار مي بردند. از همين رو نيز دست آنان را در امور كشوري، فرهنگي، ديني و حتي سياستگذاري باز گذاشتند. صفويه مايل بودند از وجهه علماي شيعه نيز بهره مند گردند.

٧-روحانيون شيعه امامي نيز با آنكه غاليان و صوفيان قزلباش را كلا بددين و مرتد مي شمردند، به خاطر نفوذ در حاكميت و روحيه در دست كردن سمتها و مقامات دولتي نسبت به غاليان قزلباش در آغاز انعطاف نشان دادند. به عبارت ديگر نوعي اتفاق تاكتيكي ضمني بين غلات شيعه قزلباش ترك (علوي-تشيع متصوفه) و شيعيان امامي فارس (تشيع متشرعه) بر عليه خلافت سني عثماني پديد آمد. اين اتفاق، آغاز پايان كار تركان قزلباش و مذهب تركي قزلباشي در ايران و آزربايجان بود.

٨-همانگونه كه در طول قرن بيستم جمهوري مدرن تركيه از بسياري از جنبه ها همواره الگوئي براي مديران و حاكمان فارس ايران بوده است، دولت عثماني نيز در تمام تاريخ قرون وسطي نمونه اي براي دولتهاي تركي حاكم بر ايران بوده است. قزلباشان ترك ايران و آزربايجان نيز كه اكثريتشان اصالتا از اتباع عثماني بودند اين دولت را به عنوان مدل دولتمداري خود انتخاب كرده بودند. اما در امپراتوري عثماني دستگاه عظيم صنف علما و زمره فقيهان (حقوقچي)، فاقد هر نوع  روحانيت و قداست و صرفا مامور و كارمند دولت بود. رابطه قدرت دنيوي با قدرت ديني در امپراتوري عثماني رابطه آمر و مامور بود. به عبارت ديگر دولت عثماني از آغاز تا به انتها دولتي عرفي بود. در حاليكه در دولت قزلباشان صفوي، روحانيت شيعه امامي فارس از همان آغاز (دوره حاكميت دومين پادشاه سلسله، تهماسب) از كنترل دولت خارج شد، به يك نيروي مستقل اجتماعي-اقتصادي تبديل گرديد و به مرور زمان دولت عرفي قزلباش را تحت حاكميت خود درآورد. با افزايش اقتدار و تاثير تدريجي روحانيت شيعه امامي در امور اجتماعي و سياسي مملكت، اداره برخي از تشكيلات دولتي مانند امور قضائي، اوقاف و امور مالكيت نيز بدست روحانيون امامي افتاد. اين تاثير و نفوذ در دوره شاه حسين اول به اوج خود رسيد. با تفويضهاي بخشهاي هر چه بيشتري از اجراء و اختيارات سياسي به روحانيون شيعي امامي فارس، ساختار دولت قزلباشي صفوي به سمت دوگانگي پيش رفت. دولت در سالهاي پاياني دولت صفوي، قدرت روحانيون شيعي امامي فارس به جائي رسيد كه در واقع آنها شاه قزلباش ترك را كنترل و اداره مي كردند. در اين دوره از دولت عرفي قزلباشان ترك چيزي به جز اسم آن نمانده بود (وضعيتي مشابه وضعيت دولت قاجار پس از انقلاب مشروطيت).

٩-از رابطه تاكتيكي ايجاد شده بين سران قزلباش ترك-حكومت صفويه و علماي شيعه امامي فارس، دسته دوم بهره بيشتري بردند. و يا دقيقتر قزلباشان ترك طرف بازنده و روحانيت شيعه امامي طرف برنده تاريخ گرديدند. با به قدرت گرفتن صنف روحاني امامي فارس در ساختار دولت قزلباشي صفوي، غلات و قزلباشان ترك خود از اولين قربانيان سركوب توسط اين صنف شدند. قزلباشان ترك توسط روحانيان شيعه امامي فارسي و تشيع فقاهتي تازه به قدرت خزيده، تكفير گريدند و به شكلي خونين سركوب شدند. اوج سركوب قزلباشان ترك و تصفيه دولت صفوي از آنها مربوط به دوره شاه عباس صفوي است. در دوره وي روحانيت شيعه امامي فارس حمله جديد بسيار گسترده، چند جانبه و سازمان يافته اي بر عليه مذهب قزلباشي تركي و سران و اركان قدرت سياسي و نظامي آن را با موفقيت مديريت كرده و به پايان رسانيد. در اين دوران علاوه بر صدور فتواهاي متعدد دائر بر كفر و الحاد و ارتداد قزلباشان ترك و نوشتن رديه هاي بي شمار بر عليه و صوفيه در جبهه تئولوژيك از سوي علما و روحانيون شيعه امامي، در جبهه سياسي نيز تحت نامهاي قلع و قمع مزدكيان و ملاحده صوفيه و فرق ضاله و ....، به درويش كشي و صوفي كشي و تحت نام مبارزه با طوائف و شورشيان و ... به حذف فيزيكي قزلباشان ترك و تصفيه آنها از اركان سياسي و نظامي حاكميت اقدام شد.

١٠-در بعد دولتي با جاي پا پيدا كردن شرع و فقه شيعه امامي و طرد و مورد آزار و ايذاء قرار گرفتن قزلباشان، شيعه امامي به مذهب دولتي صفويان تبديل شد. به موازات اين امر نيز، اين دولت خ به تكيه گاه فئودالان تبديل و مضمون اوليه نسبتا مترقي خويش را از دست داد.

١١- از زمان حمله مغول تا جنگ چالديران، جريانات شيعه امامي و غلات باطني شيعه (علوي ها) پا به پاي هم رشد كرده بود. در  قرن ١٦ بعد از تشكيل دولت صفوي منطقه شاهد بروز كشمكشي بين سه جريان علوي قزلباشي، سني و شيعي بر سر اقتدار سياسي شد. با شكست چالدران، علويان (غلات شيعه- قزلباشان) اولين بازنده اين كشمكش سياسي شدند و متعاقب آن مذهب علوي (غلات باطني شيعه) به مرور زمان در ايران و آزربايجان كاملا به استحاله رفت. با قدرت يافتن روحانيت شيعه امامي فارس در دولت، جامعه و تسلط وي بر امور فكري و اعتقادي مردم، مذهب علوي (تشيع متصوفه) اداره فكري جامعه ترك را نيز از دست داد و محدود به قشر خاصي ماند. روند تاثير يك طرفه مذهب اورتودوكس شيعه امامي فارسي بر مذهب تركي قزلباشي هترودوكس آغاز شد. بسياري از توده هاي غلات ترك قزلباش به مرور زمان به مذهب شيعه امامي فارس گذر كردند. در اين تاثيرپذيري و استحاله مذهب قزلباشي تركي در مذهب امامي فارسي، مضامين و سمبلهاي مشترك اين دو مذهب مانند علي، اهل بيت، كربلا و غيره كم تاثير نبوده است. بخش كوچكي از قزلباشان نيز كه هنوز به باورهاي مذهب تركي خود پايبند مانده بودند، سرانجام از حالت يك نيروي متنفذ در سياست و جامعه و فرهنگ اعتقادي جامعه ترك خارج شده و به جمع خانه ها و خانقاههاي بقيه السيف قزلباشان ترك محدود گرديدند.

گرچه‌يه هو

قبله سازی پیردیور گامی در جهت آسیمیلاسیون دینی قیزیلباشان ترک

اخیرا طرحی از سوی اهل حقهای کرمانشاه و در رأس آنها سید نصرالدین حیدری ارائه شده است که میخواهند سرو سامانی به وضعیت پیردیور بدهند . این طرح شامل جاده سازی ، صحن سازی ، نرده کشی دور زیارتگاه ، ایجاد خوابگاه هایی برای زائران و .... است هزینه برآورد شده برای این طرح 3 میلیارد تومان می باشد .و این مبلغ قرار است که از تمامی اهل حقهای ایران تهیه شود . بدین منظور نماینده هایی از سوی سید نصرالدین به شهرهای تهران ، تبریز ، اورمیه ، زنگان ، تیکان تپه ، هشتگرد و .... تمامی شهرهایی که زائرانی از آنها برای زیارت به پیردیور می روند ، فرستاده شده و درخواست کمک مالی نموده اند . شنیده ها حاکیست که تهرانیها 100 میلیون کمک کرده اند . در تبریز متأسفانه در اثر تبلیغ عده ای خودباخته قیزیلباشهای علوی تورک نیز احساسی عمل کرده و طی نشستی در یکی از جمخانه ها ، این موضوع را به شور گذاشته اند . جمخانه معروف ( علی آقا خان ) و سرجم آنها سید آرش فرزند سید خلیل بانی این کار شده است . تا کنون خبری از پرداخت پول توسط قیزیلباشان علوی تأیید نشده است .اما مشکل اصلی اینجاست که جناب سید حیدری قصد دارند پیردیور و مقبره سلطان را همانند مکه ساخته و دور تا دور آن را تبدیل به صحن نموده تا زوار در این صحن به طواف این مقبره بپردازند .یعنی گامی در جهت آسیمیلاسیون دینی کامل توسط گورانها !حال در مورد اینکه دولت و حاکمیت شیعه اجازه چنین کاری را خواهد داد یا خیر ، کاری نداریم ، مشکل قبله بودن این مکان است . همانطور که از بزرگترین منابع قیزیلباشان یعنی کلامات تورکی بر می آید ، هیچگاه پیردیور به عنوان قبله معرفی نشده است !!!!نگاهی کوتاه به برخی از این کلامها می اندازیم : یه دعایی داریم هنگام روزه گرفتن ( نیت ) می گوید که [ کعبه م جمدیر ، قیبله م یار ، حقیم درگه و .....] در کلامی قوشچی اوغلو چنین می فرماید که : یوز مین حاجیلر ، دوه مینیب حجه وارارلار بیزیم حاجیلریمیز حق ائوینه ( جمخانه ) پیاده گلیبدور مسجده گیریب دیواره سجده قیلانلار دیواره سجده قیلماق یاده گلیبدور ( یاد ، یعنی غیر قیزیلباش ، بیشتر شیعه ) قوشچی اوغلو بغدادی قویوب مکه یه وارما مکه یئریندن قوپوپ ، بغداده گلیبدور توضیح اینکه : مکه در مکتب قیزیلباشی تورک یعنی ( جم ) ، به غیر از جمخانه مکه و قبله دیگری برای پیروان قیزیلباش تورک ( البته طبق همین کلان ) وجود ندارد . در اینجا به بغداد اشاره شده است . چون اعتقاد به ظهور حضرت حق در بغداد و برپائی جم در آنجا را دارند ، می گوید که بغداد را گذاشته و به مکه نروید !!! یعنی جمی را که در بغداد و در حضور سلطان برپاشده است ، خود مکه است .و کلامهایی از این دست که بیشتر به شهر بغداد و ظهور حضرت حق در آنجا اشارت می کنند .لازم به ذکر است که چندی پیش اداره میراث فرهنگی کرمانشاه برای بازسازی آن مکانها اقدام نموده بود ، که با اعتراض اهق حق مواجه شده و از ادامه کار منصرف شده بودند.

نگاهی کوتاه به جمخانه های قیزیلباشان علوی تورک در تبریز

نگاهی کوتاه به جمخانه های قیزیلباشان علوی تورک در تبریز

 Wednesday, May 2, 2012 at 10:36pm

نگاهی کوتاه به جمخانه های تبریز

تبریز از دیرباز به عنوان یکی از مهمترین مراکز تجمع و سکونتگاه قیزیلباشان تورک علوی به شمار میرود .خیابان طالقانی ( قبلا به اسم خیابان ستارخان و در دوره پهلوی نیز خیابان شاه گفته می شد و کوچه های چرنداب و یا گلزار مملو از قیزیلباشان علوی می باشد که با نگاهی به افراد ساکن در آن براحتی متوجه مشخصه اصلی آنها یعنی شارب بلند خواهید شد . بیشتر جمخانه های قیزیلباشان در تبریز در محله چرنداب و یا همان گلزار کوچه هستند ، البته در دیگر محله های خیابان طالقانی نیز جم خانه هایی وجود دارد ولی بیشترین و پر جمعیت ترین جمخانه ها در آن محله می باشد . تقریبا می شود گفت که تبریز دارای 25 تا 30 جمخانه بزرگ و کوچک می باشد .در زیر اسامی برخی از این جمخانه ها و سرجم هایشان را می آوریم.

بزرگترین جمخانه این محله ، جمخانه (آتش بیگی ها ) ست که سرجم آنها [سید الماسی ] می باشد . بیش از 500 خانوار در آن محل جمع شد و به عبادت می پردازند . پیر و مرشد این آتش بیگیها سید نظام مشعشعی است که اصالتا تورک ولی ساکن روستای گره بان در کرمانشاه می باشد . سید نظام همان کسی است که در انتخابات 88 به حمایت از کروبی پرداخت ولی هیچگاه از محکومین به اعدام و حبس ابد ( در جریان اوچ تپه قوشاچای ) حمایت نکرد . آتش بیگیها علاوه بر این جمخانه ، جمخانه دیگری نیز در آخر طالقانی دارند که دو طبقه بوده و یک طبقه مختص هیئت عزاداری سینه زنی تازه تأسیشان است .


دومین جمخانه پر جمعیت گلزار کوچه جمخانه ( علی آقاخان ) می باشد به سرجمی [ سید آرش فرزند مرحوم سید خلیل ] این جمخانه تقریبا می شود گفت که قشر مرفه قیزیلباشان در تبریز هستند .. بیش از 300 خانوار جمعیت این جمخانه هستند. همین جمخانه پیگیر جمع آوری کمک های نقدی برای قبله سازی پیردیور است
.
جمخانه بعدی ، جمخانه ( داودقلی ها ) ست به سرجمی [ سید کاوه ] جوان که این جمخانه این جمعیتی بالای 300 خانوار و جمخانه ای تازه ساخت دارد .

جمخانه بعدی ، جمخانه معروف به ( سید افشار ) است با سرجمی [ سید محمد افشار ] که جمعیتی بالغ بر 250 خانوار دارند . این جمخانه مبلغین و عاملین یارسانی کردن قیزیلباشان می باشند .

جمخانه های ( کلبه صیفی ) به سرجمی [سید حمید] و جمخانه دیگری چسبیده به این جمخانه به سرجی [ سید مالک ] از دیگر جمخانه های گلزار کوچه هستند

این جمخانه ها معروفترین جمخانه های گلزار کوچه هستند . البته به جز اینها جمخانه های دیگری نیز وجود دارد که به سبب عدم آشنایی قادر به جمع آوری اطلاعات در مورد آنها نشدم .

آخر خیابان طالقانی نیز به اندازه گلزار کوچه شهرت دارد . جایی که قیزیلباشان ، طایفه ای و بر اساس معیارهایی چون فامیل بودن ، زادگاه یکسان ، روستای یکسان ، رفاقت ، اقدام به خرید و تشکیل جمخانهها نموده اند . از معروفترین جمخانه های آخر طالقانی می وان به موارد زیر اشاه کرد :

جمخانه ( مشهدی ولی ) به سر جمی [ سید شهسوار] که از دوطبقه تشکیل شده طبقه ای مختص هیئت عزاداری و طبقه ای مختص جمخانه ، جمعیت این جمخانه 35 خانوار می باشد .

جمخانه ( مشهدی مدد ) با سرجمی [سید بهروز ] که جمعیتی بالغ بر 30 خانوار دارد

جمخانه مراغه ای ها با جمعیتی با 25 خانوار با سرجمی ]سید فرهاد جاوید ] که مختص مراغه ای هاست

جمخانه شبان با سرجمی [ سید آقاجان [ با جمعیتی بالغ بر 40 خانوار

جمخانه روحانی ( کوی رضوی ) با سرجمی [ سید نظام ] با جمعیتی بالغ بر 35 خانوار

جمخانه ( سید میر علی ) با سرجمی [ سید کمال ] با جمعیتی بالغ بر30 خانوار

جمخانه ( مشهدی صبرعلی ) با سرجمی [سید مروت ] و جمعیتی بالغ بر 20 خانوار

جمخانه حاج یوسف با سرجمی ......... و جمعیتی بالغ بر30 خانوار

جمخانه کربلایی فرخ با سرجمی [ سید انعام ] با جمعیتی بالغ بر25 خانوار

جمخانه حاجی پاپور با سر جمی ...... و جمعیتی بالغ بر 20 خانوار

و چندین جمخانه دیگر که با کسب اطلاعات کافی در مورد آنها ، در این نوشته یا بصورت مجزا نوشته خواهد شد .

نکته جالب توجه اینکه بیشتر این جمخانه های به لحاظ فشار سیاسی و تفکرات غالب شیعی تابلوهایی منقش به آیات قرآن ، و یا اسامی 5 تن آل عبا ، بر سردر خانه هایشان دارند.

(((( این نوشته بروز خواهد شد ))))

اعتقادات تركان قزلباش اوليه

اعتقادات تركان قزلباش اوليه

مئهران باهارلي

سؤزوموز

يكي از معاني ضمني قزلباشي، ادامه و حفظ فرهنگ، آداب و رسوم توركي ماقبل اسلام پس از پذيرش آن است. به اعتباري گروههاي تركي كه امروزه قزلباش و يا تركان علوي ناميده مي شوند كساني هستند كه فرهنگ توركي پيش از اسلام را به طور نسبي حفظ كرده و نسبت به ديگر گروههاي اعتقادي ترك بيشتر از همه به ريشه هاي توركي خويش وفادار مانده اند. انسان قزلباش، تركي است كه به سختي از باورها، رسومات و فرهنگ تركي پاسداري مي كند. قزلباشهاي ترك با پذيرش اسلام مانند بعضي از توركهاي شهرنشين و تاجر، فرهنگ اوليه خود را فراموش نكرده و عربيزه-فارسيزه نشدند. حتي قبل از آنكه نام قزلباش در قرن ١٥ ميلادي رايج شود، فرهنگ و سبك زندگي گروههاي كوچنده و يا نيمه كوچنده و روستائي تورك با گروههائي كه در آينده قزلباش خوانده شدند به هيچ وجه متفاوت نبوده است. به تثبيت عبدالقادر اينان در كتاب بازمانده هاي شامانيزم در توركان مسلمان Müsülman Türklerde Şamanizm Kalıntıları- Türk Tarih Yayınları))، مسلماني توركهاي اوغوز در آناتولي و آزربايجان قرن سيزده و چهارده ميلادي صرفا عبارت بوده است از وضو گرفتن از آب پاك و دو ركعت نماز خواندن، آنهم موقعي كه در مخمصه اي گير مي كرده اند. اما خبري از عبادات واجب اسلامي ديگر مانند روزه و زكات نبوده است. دليل اين امر آن است كه تركان مذكور كه اساسا از اوغوزها تشكيل مي شده اند، پس از قبول اسلام هم رسومات و عادات توركي پيش از اسلام خويش را حفظ كرده و ادامه داده اند. چنانچه در گونه اي از داستانهاي دده قورقوت كه محل وقوع آنها در آسياي صغير و قفقاز جنوبي است برخي از سنن و عادات رفتاري توركان قديم از جمله تك همسري، باده نوشي (قيميز)، مقدس شمردن ساز (قوپوز)، دروغ نگفتن، آزادي و برابري زنان با مردان، نام بردن از پديده هاي طبيعي به هنگام سوگند خوردن، ورزشهائي چون راندن اسب و كشتي گيري و شمشيركشي و ... زنان و مردان ذكر مي شود. امروز نيز اين ارزشها در ميان گروههائي كه علوي قزلباش ناميده مي شوند، كمابيش زنده است. كوه، آب، جنگل، عدد دوازده و آتش هنوز هم مقدس شمرده مي شوند. به آتش سوگند خورده مي شود، بر روي آن آب ريخته نشده و بدان پشت برگردانده نمي شود. علي رغم قوانين محدود كننده اسلامي و فشارهاي اجتماعي و دولتي موجود در جوامع و كشورهاي منطقه، در ميان تركهاي قزلباش امروزين نيز موقعيت برابر زنان با مردان تغيير اساسي نكرده است. رسومات مربوط به پس از مرگ كه امروزه بويژه ميان تخته چيها (آغاج اري-آقاجاري-آغاجري-قاجار-قجر) در تركيه رايج است تماما رسومات توركي ماقبل اسلام است.

علوي نام عمومي پنج جريان غالي شيعي است

مذهب قزلباشي علوي غير از مذهب شيعه امامي است. دقيقتر، مذهب علوي از اسلام هترودوكس، در مقابل شيعه از اسلام اورتودوكس قرار دارد. امروزه مذهب علوي نام عمومي پنج جريان غالي شيعي (غلات شيعه)-وحدت وجودي يعني قزلباشي، بكتاشي، نصيريه، اهل حق و مولويه است. قزلباشيه، بكتاشيه و مولويه، سه جريان عمده علوي (غلات شيعه) تركي در آسياي صغير، آزربايجان و بالكان مي باشند. قزلباشي امروزه باور ميليونها تن از تركهاي تركيه و آزربايجان، بالكان، ايران و عراق-سوريه است. پايه هاي مذهب تركي قزلباشي به مرور زمان گذاشته شده است. انديشه قزلباشي علوي ريشه در افكار و حركتهاي اجتماعي-سياسي- ديني بابا اسحاق، بابا الياس خراساني و .... دارد. شاخه ديگر علوي تركي يعني بكتاشيه ادامه دين-مذهب حروفيه و منسوب به داعي اسماعيلي ترك نيشابوري حاجي بكتاش ولي است. بكتاشيه كه پيشتر مذهب-دين آزربايجاني حروفيه را در خود جذب كرده بود، زماني در آزربايجان نيز شايع بوده است. اما اين طريقت امروزه بين تركان آزربايجاني موجود نمي باشد. آئين بكتاشيه در شكل امروزي خود، توسط آبدال موسي خويي اهل آزربايجان در آسياي صغير ايجاد شده است. وي باني حقيقي "طريقت بكتاشيه" است. اين طريقت بعدها با جذب شدن در مذهب – دين آزربايجاني "حروفيه"، كه پايه گذار-پيغامبر آن آزربايجاني ديگري بنام "فضل الله نعيمي تبريزي استرآبادي" است، به يكي از سكتهاي اساسي مذهب علوي (غلات شيعه) معاصر تبديل شده است. ("فضل الله" به جرم ديگرانديشي و الحاد به وضع فجيعي به قتل رسيده و طرفدارانش در آزربايجان و ايران قتل عام شده اند). با تاسيس و پيدايش مذهب قزلباشي توسط "شاه اسماعيل ختايي"، عمده بكتاشيان آزربايجان و ديگر تركهاي ساكن در ايران جذب اين حركت شده اند. بكتاشيه فرق بسيار كمي با شاخه قزلباشي دارد. يكي از فرقهاي اساسي بكتاشيه با قزلباشيه آن است كه اولي يك طريقت است و همه مي توانند در آن پذيرفته شوند، در حاليكه قزلباشيه بر مبناي موروثي قرار دارد و به تعريف كلاسيك مذهب نزديكتر است. طريقت وحدت وجودي "مولويه" معاصر و اركان آن در تركيه و شبه جزيره بالكان نيز آشكارا خارج از دايره اسلام اورتدوكس ميباشند. امروزه در "طريقت مولويه" در مقابل شاخه اصلي مولويه كه "ولديليك" ناميده ميشود، شاخه اي فرعي مشهور به "شمسيليك" و منسوب به "شمس تبريزي" وجود دارد. "شمس تبريزي" كه مدتي در شهر ارزروم در ناحيه آزربايجاني تركيه امروزي به آموزگاري مشغول بود، منسوب به طريقت پيش علوي (غلات شيعه) ملامتي-قلندري-حيدري است. عمده اين طريقت بعدها در زمره جريان آبدالان در سه شاخه امروزي مذهب علوي (غلات شيعه) يعني قزلباشي، بكتاشي و مولوي مستحيل شده است. دو جريان كنوني ديگر علوي-غالي شيعه غير تركي، يعني اهل حق ميان اكراد، لكها و گورانهاي ايران و عراق. و نصيريه در ميان اعراب تركيه و سوريه معتقداني دارد.

اركان مذهب قزلباشي

از آنجائيكه مذهب تركي قزلباشي داراي فقه مدوني نيست، در زير برخي از مشخصات اصلي اين مذهب هترودوكس اسلامي، از آثار شخصيتهاي برجسته اين مذهب بويژه در آغاز تشكل آن برگرفته شده است:

- اعتقاد به اتحاد (وجود جوهر الوهيت و انساني توامان در آن واحد در يك انسان)، ظهور (انعكاس جوهر الهي در پيغامبر، امامان و اولياء)، حلول (نفوذ روح الهي به انسان و خوي الهي گرفتن وي) و تجسم خدا در انسان؛

-باور به يگانگي خدا، محمد و علي، هر چند در باور قزلباشي علي هميشه از محمد برتر است. اعتقاد به اولوهيت حضرت علي، تجسم خدا در علي و تجلي خدا-علي در شاه اسماعيل و ديگر وليان. به نظر ايشان معراج پيغامبر آگاه شدن وي به سر علي است. در سالهاي اوليه تشكل مذهب قزلباشي، آشيقها با ساز خويش نفسهائي از شاه اسماعيل ختائي مي خواندند و در ميان اوراد چنين مي گفتند: علي ميسين گؤزه‌ل شاه؟ / شاه، شاه، لا اله الا الله.

-اعتقاد به تحريف شدگي قران فعلي كه آنرا مصحف عثمان مي نامند. قزلباشان معتقدند كه خليفه عثمان قران واقعي را تحريف كرده است. بنا به اعتقاد علويان ترك، در قران فعلي سوره هاي احزاب و حجر تغيير يافته و سوره هاي نورين و ولايت (اولياء) حذف شده است. به عقيده برخي گروههاي علوي، قران واقعي سه برابر قران موجود بوده و اين همان قراني است كه از يك امام به ديگري منتقل و در نهايت به امام مهدي رسيده است. (توراتي يازابيله‌ره‌م / اينجيلي دوزه‌بيله‌ره‌م / قورآني چؤزه‌بيله‌ره‌م / مادام كي من بير اينسانام. ترجمه: تورات را مي توانم بنويسم، انجيل را مي توانم بسرايم، معضلات قران را مي توانم بگشايم، زيرا كه من يك انسان هستم).

-اعتقاد به تناسخ (انتقال پي در پي ارواح در اشياء و جانداران گوناگون. نسخ: از انسان به انسان. مسخ: از انسان به حيوان؛ فسخ: از انسان به گياه؛ رسخ: از انسان به اشياء). عدم اعتقاد به معاد، زندگي پس از مرگ، حشر و نشر و جهنم يا بهشت. قزلباشان بهشت و جهنم را به صورت دانائي و جهالت تاويل مي كنند.

-قائل بودن به مساله ظاهر و باطن و تاويل اصول و قواعد و عبادات اسلامي بر اين اساس. و در نتيجه رد شريعت و فقه اسلام. مجموعه باورهاي قزلباشي نه بر اساس اصول و قواعد اسلامي، بلكه بيشتر بر پايه عادات و رسومات تركي و اشعار و گفته هاي مقدسي كه آنها را كله‌مه‌له‌ر (كلامات)، دئييش و يا نفه‌س مي نامند بنياد گذارده شده است.

-قزلباشان ترك معتقدين به ديگر مذاهب اسلامي را اهل صورت و خود را اهل حقيقت مي نامند. (فضولي شاعر ترك منسوب به طريقت بكتاشيه از عراق: حقيقي عئشق چون موستووجيب-ي نوقصان دئييل موطله‌ق- اؤزون اهل-ي حقيقه‌ت واله-يي حوسن-و جمال ائتمه‌ز / موقه‌ييه‌د اولماز اهل-ي صوره‌تين رنگينه حال اهلي- فوضولي كيم موقه‌ييه‌ددير مگه‌ر ايدراك-ي حال ائتمه‌ز)

-انكار عبادات و قواعد و موسسات اسلامي مانند نماز، روزه، خمس، زكات، حج، مسجد، حلال و حرام اسلامي، عزاداري و .... قزلباشان احكام فقهي اسلام اورتودوكس را قبول نكرده و يا به شيوه خاص خود انجام مي دهند. آنها ماه رمضان روزه نمي گيرند و به جاي آن ١٢ روز اول ماه محرم را روزه مي گيرند، در فصل زمستان روزه سه روزه اي بنام خيدير (خضر) دارند، به جاي حج در دوران صفوي به زيارت اردبيل مي آمده اند: بيز اؤلويه گئتمه‌ريك، ديرييه گئديرك. بكتاشيان در طول حيات يك بار نماز، روزه و غسل مي گيرند. در عوض تعصب ويژه اي در اصول مذهب خود بويژه اصل تولي و تبري از خود نشان مي دهند.

- خوش آمد هنر و درك ويژه استتيك-زيبائي شناسانه آن، از خصوصيات هنر اسلامي اورتودوكس (سني و شيعه)، تقسيم شدگي همه هنرها به هنرهاي آشكار و نهان، ديني و دنيوي است. در اسلام اورتودوكس معماري و خطاطي از هنرهاي ديني آشكار بوده و صواب اند. اما رقص، نقاشي، موسيقي و .... دنيوي، نهان و حرام است. در مقابل از خصوصيات مذهب تركي قزلباشي قائل نبودن آن به هنر ديني و دنيوي، هنر صواب و حرام و آشكار و نهان است. مذهب قزلباشي از معماري، خطاطي، رقص و آواز و موسيقي، مينياتور، نقاشي، و مجسمه سازي همه را مباح بلكه صواب شمرده است.

- گرامي داشتن موسيقي-ساز، رقص-سماع. مذهب قزلباشي هنر (ادبيات، موسيقي، آواز خواني، رقص، ....) را با دين تلفيق نموده و آنرا عبادت شمرده است. تحقيقات اخير نشان مي دهند كه آشيقها در واقع منسوب به گروهي از قزلباشان آناتولي غربي در قرون ١٤ ميلادي به نام ايشيقها -كه خود ادامه و فرم استحاله يافته گروهي از حروفيان منسوب به بكتاشيه بوده اند- مي باشند.

- قزلباشان نماز روزانه پنجگانه را نمي گزارند. عبادات قزلباشان به جاي نماز عبارت است از آئين جمع با رقص صوفيانه و يا سماه (رقص آئيني مولويه سماع نام دارد). اين نكته از همان آغاز سبب اختلاف ميان قزلباشان ترك و ملايان امامي فارس شده بود:"صوفيان (قزلباشان ترك در دوره صفوي) در مجالس رقص و سماع خود از آواز غنائي بهره مي بردند و گاهي خواندن سرودها و آهنگها و اشعار مذهبي به غنا نيز مطرح بوده است. در باره غنا و رقص از پنج تن از فقهاي امامي فارس عصر صفوي پرسيده مي شود: "بر غنا و سرود اشتغال نمودن و مطربانه مغنيانه اصول گرفتن و دست زدن و رقص كردن و به چرخ در آمدن و در امور مذكوره مصر بودن (قزلباشان ترك)، فسق است يا طاعت، و معصيت است يا عبادت؟ ملا محمد باقر سبزواري خراساني از ملايان فارس در جواب مي نويسد: خلافي ميان علماي اماميه .... نيست در اينكه غنا و سرود حرام است).

-برابري زن و مرد، نبود حجاب، چادر، مقنعه و تستر اسلامي براي زنان، شركت زنان در مراسم ديني همراه مردان، سماه و رقص صوفيانه مختلط زن و مرد. تجويز تك همسري و ناخوشايند شمردن طلاق

-تقديس شراب، بر خلاف اسلام اورتودوكس (سني و شيعه) كه در آن شراب و ديگر مسكرات كاملا نهي شده و حرام اند ولي مواد مخدر مجاز، در مذهب علوي (قزلباشي، بكتاشي)، شراب نه تنها مجاز، بلكه به نوعي مقدس، و مواد مخدر از ترياك و سيگار و .... بشدت نكوهيده شده است. در ميان قزلباشان نيز شراب خوردن رواج كامل داشته است. "بويژه درباريان و سواركاران قزلباش جملگي شرابخوارند و روزي را بي مي و مطرب نمي گذرانند".

-داشتن اركان و آداب مخصوص خويش. از جمله سه سنت و هفت فرض، دؤرد قاپي (چهار درگاه: محبان، مريدان، زاهدان، عابدان)، پيمان اخوت، احترام به بزرگتر، قيرخلار قورباني و اعتقاد به چهارده معصوم (چهارده معصوم شيعيان امامي، دوازده امام به علاوه پيغمبر و دخترش مي باشد. اما چهارده معصوم علويان اولاد ذكور امامان كه قبل از سن بلوغ به قتل رسيده اند است). انجام عبادتي به نام آئين جمع.

-لزوم تراشيدن ريش و گذاشتن سبيلهاي پرپشت مردان. تراشيدن سبيل را سنت معاويه و رها كردن آن را سنت علي مي شمارند. بويژه درباريان و سپاهيان قزلباش، حتي بسياري از پادشاهان ايشان بدين سنت پاي بنده بوده اند.

-كاربرد زبانهاي ملي مانند تركي، عربي عامي، گوران و لري در عبادات و متون ديني به جاي عربي استاندارد و يا فارسي. (از كتب مقدس علويان امروزي كلامات است كه به زبان تركي نگارش يافته است). در ميان علويان قزلباش تورك آزربايجان و ايران، حتي در زمان رژيم پهلوي نيز نوشتن سنگ قبرها به زبان تركي كه در آن زمان امري بسيار نادر بين ديگر گروههاي ترك ساكن در ايران بود ديده شده است. غلامحسين ساعدي نويسنده ترك از آزربايجان جنوبي، يكي از اين اشعار را در كتاب ايلخيچي خود نقل كرده است: بير پري پئيكه‌ر مله‌ك صورتلينيندير بو مزار / گؤر نئجه خاكييله يئكسان ائيله‌ييپدير روزيگار.

-قائل نبودن به طبقه روحاني-فقها. بر خلاف مذهب شيعه امامي، در مذهب علوي كه داراي فقه مدوني نيست، صنف روحاني (ملا، آخوند، معمم، شيخ الاسلام، ثقه الاسلام، حجه الاسلام، آيت الله، مرجع تقليد، فقيه، ....) وجود ندارد. به جاي آن، در شاخه هاي مختلف عناوين دده (آتا، بابا)، پير (شيخ)، مرشد و ... و مقامهائي مانند خليفه، دده، مربي، رهبر، مصاحب و طالب وجود دارد.

- به جاي موسسات اسلامي اي مانند مسجد و جامع، عبادتگاه علويان جمع ائوي-جمع خانه (وحدت وجوديها خانقاه، تكيه، زاويه و ....) است. آنها دليل نرفتنشان به مسجد را كشته شدن حضرت علي در مسجد عنوان مي كنند.

-بردباري و تساهل و تسامح نسبت به اديان و باورهاي ديگر بويژه با غيرمسلمانان. قابل ذكر است كه اين اصل از سوي برخي از گروههاي قزلباش بويژه منسوبين به طوائف قزلباش و مخصوصا پس از تاسيس دولت قزلباشيه صفويه، در مورد گروههاي مسلمان به شدت زير پا گزارده و نقض شده است. چنانچه شاه اسماعيل صفوي بنيانگزار مذهب تركي قزلباشي و دولت قزلباشيه صفوي، و ديگر شاهان ظاهرا قزلباش اين سلسله، با معتقدين به باورهاي ديگر اسلامي و مخصوصا سنيان، زيديان، اسماعيليان، نقطويان ،... با بي رحمي بسيار و بر خلاف اعتقادات قزلباشي فوق العاده ظالمانه رفتار كرده اند.

-پنهان داشتن باورهاي خويش و سرمگوئي. قزلباشان به اصل تقيه معتقدند و عقايد خود را از ديگران پنهان مي دارند. به شركت افراد غير علوي در مراسم و آئينهاي خود اجازه نمي دهند. انگيزه اصلي اين رفتار حفظ و محافظه جامعه خود از تعديات و سركوبهاي فقها و جوامع مسلمان اورتودوكس (شيعه و سني) است. زيرا فقهاي اسلام اورتودوكس (سني و شيعه) قزلباشان علوي را همواره و نوعا مرتد شمرده اند. قزلباشان با شيعيان امامي ازدواج مي كنند، اما اغلب مذهب خود را از آنها پنهان مي دارند.

-قزلباشان عقايدي ويژه در باره امامان و بزرگان دين دارند. آنها عموما در باره امامان غلو مي كنند. حضرت فاطمه را مانند حضرت مريم باكره مي دانند و معتقدند كه وي عادت ماهانه نداشته است. قزلباشان سرخي شفق را از خون امام حسين پس از واقعه كربلا مي دانند و معتقدند كه پيش از آن شفق سرخ رنگ نبوده است.

باورها و اعتقادات مذكور، اساس باورهاي تركان قزلباش اوليه و يا مذهب علوي تركي در دوره تشكل آن بود. اينها همان چيزهائي است كه از سوي تشيع فقاهتي عصر با نام لاابالي گري، فساد، بي قيدي و آلودگي قزلباشان و غلات ياد مي شد. سبب اينهمه تهاجم به قزلباشان ترك از سوي ملا محمد باقر مجلسي-شاه عباس-برادران شرلي و مورد سركوب قرار گرفتنشان از سوي آنها كه در تاريخ با آن مواجه مي شويم نيز – علاوه بر جنگ قدرت و كشمكش فارس-ترك، همين باورها و اعتقادات بوده است. اماميان شيعه در باره اعتقادات تركان قزلباش گفته اند: "اباحه گري، تصوف باطل كه عقايد فاسدي را به همراه دارد، مانند اعتقاد به حلول و اعتقاد به وحدت وجود، تحريف قران به راي، راه اشقياي گمراه است". تشيع فقاهتي فارسي در دوره اي كه بنا به مصلحت و رياكارانه به نفوذ در دولت قزلباشي و غصب و مصادره حاكميت سياسي مشغول و به مدارا با حاكمان قزلباش ترك مجبور بود، اعتقادات غلات قزلباش ترك را چنين تفسير و توجيه مي كرد كه "از نظر آنان جمع ميان حساسيتهاي ديني و دست زدن به برخي كارهاي فساد آميز به ويژه مشروب خواري روا شمرده مي شده و رعايت شرع در حوزه مريد و مرادي آسيب پذير بوده است". غافل از آنكه اساس مذهب قزلباشي علوي (اسلام هترودوكس باطني)، بر رد شريعت استوار بود و آنچه كه در ادبيات فقها از آن به شكل لااباليگري، فساد، بي قيدي و غيره تعبير مي شود، بخصوص مقبوليت شراب، موسيقي و آزادي زنان از اركان مذهب قزلباشي تركي بود.

گرچه‌يه هو

Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşlarının (Alevilerinin) Yaşadıkları Bölgeler

Araz ATA

ÖZET

Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşları (Alevileri) dediğimiz zaman, birçok araştırılmamış tarihi, felsefi, kültürel, edebi ve ... konularla birlikte tümden kapalı bir toplum, takiye’ye bürünmüş bir halk ile karşılaşa biliyoruz. Araştırılmamış en önemli konulardan biride Kürt Ehl-i Hak adı altında Türk Kızılbaşların (Alevilerin) veya yanlışlıkla kullanılmakta olan Türk Ehl- i Hak’ların nüfus dağılımı ile ilgilidir. Bu makalede kısaca bu konuya değinilecektir.

Anahtar Kelimeler: Güney Azerbaycan, İran Türkleri, Kızılbaş, Ehl-i Hak, Türk Ehl-i Hak’ı, Kürt Ehl-i Hak’ı, Nüfus

Giriş:

Güney Azerbaycan, İran’nın kuzey batısında ve İran’da Azerbaycan Türklerin  büyük çoğunluğunun yaşadığı 170.000 - 220.000 km²  yüz ölçümüne sahip  bir bölgedir.  Bilindiği gibi kuzeyde Aras nehri, güneyde Hamse, doğuda Gilan ve Hazar Denizi, batıda Türkiye ve Irak ile çevirilidir. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas, Maku, Marağa, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Eher ve Soğukbulak gibi şehir ve ilçeler bölgenin önemli yerleşim merkezleridir. Ayrıca bu günkü İran coğrafiyasında,  Horasan Türkleri, Türkmen Türkleri, Kaşkay Türkleri, Songur Türkleri ve Halaç Türkleri de yaşamaktadırlar. Bu Türk halkların nüfusu ile ilgili kesin bir rakam bilinmemektedir. “İran’daki Türklerin nüfusu 25 milyon (Heyet Sarrafi 1999:61), 33 milyon (Güldiken 1998:44), 20 milyon (Blega 1997), 25 milyon (Saray 1999: 261), 34 milyon (Çehregani 2002) olarak birbirinden farklı şekilde verilmektedir.”  

 

Bugün İran’daki dini azınlıkların nüfus sayıları ile ilgili kesin rakamlar açıklanmamıştır. Hele Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşların nüfus bilgileri, yaşadıkları bölge ve kutsal ocakları hakkında kesin bilgi ve doküman mevcut değildir. Hâkim rejim (Fars rasizmi), Farsçı ve Şii eksenli politikalarından dolayı hiçbir resmi kaynaklarında, vatandaşlık hukuku altında yaşamakta olan Türk, Beluç, Arap gibi etniklerin nüfus sayıları konusunda bilimsel rakamlar vermemektedir. Homojen bir millet yaratma projesi adına her kes, Şii ve Fars kimliği kümesinde eritilmeye çalışılarak mağdur duruma düşürülmektedir. Fakat Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştiler İran yasalarına göre önemli dini azınlıklar sayılmakta ve sadece bu kesimler, kendilerine özgü okulları, dini kitapları ve mecliste temsilcileri bulunmaktadır.

Peki ya Kızılbaşlar (Aleviler)?! İran’da Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüşti kökenli azınlıklardan daha fazla sayıda Kızılbaşlar (Aleviler), İran’ın anayasal vatandaşı olarak alt veya üst kimlik diye kategorize edilirse bile, bu ülkenin inanç ve etnik zenginliğinin neresinde yer almaktadırlar?

Türk Kızılbaşlar (Aleviler) nerelerde yaşıyorlar?

Biz bu makalede Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşların (Alevilerin) yaşadıkları bölgeler ile ilgili bilgi sunmaya çalışacağız. Fakat yukarıda belirttiğim nedenlerden dolayı kentler ve kasabalarda yaşamakta olan Kızılbaşların (Alevilerin) nüfusu ile ilgili kesin rakamlar elimizde olmadığı için tahmini bir rakamlarında yazılmasından sakınacağız. Ancak genel olarak bir rakam söylenirse, aşağıda belirleyeceğimiz kent ve kasabalarda toplam 2-3 milyon arasında Türk Kızılbaş yaşamaktadırlar.

Türk Kızılbaşların (Alevilerin) yaşadıkları yöreler ve bölgeler ile ilgili bazı yazarlar ve araştırmacılarda genel bilgiler vermektedirler. Biz burada onlardan bazı örnekler vermeden önce konu ile ilgili önemli bir bilgiyi de sizlere paylaşmak niyetindeyiz. Bildiğiniz gibi Türk devletlerinin birçoğu, özellikle Karakoyunlular, Safeviler, Avşarlar ve Kacarlar Türk Kızılbaş göçebeler tarafından kurulmuştur. Bugün Türk Kızılbaşlar genel olarak Kızılbaş, Şamlı, Karakoyunlu (Geregoyunlu) , Kırklar , Yediler , Sufular, Abdallar, Ateşbeyliler, Kardeşler, Şağılar, Sır-talibiler, Nebiler, Karapapak  ve ... (yanlışlıkla İranî Kürt ve Goran  guruplarına ait Goran ve Ehl-i Hak) adlanırlar. Artı Şahsevenler , Avşarlar, Beş oymak (Hamse), Kaşkaylı, Kaçar, Bayat ve... gibi Türk soylu göçebelerde bu inanca inanıyorlardı.

İran’nın ünlü tarihçi ve tasavvüf araştırmacısı Dr. Zerrinkup kendi eserinde şöyle yazmıştır: “Sufilikten söz açmışken, Ehl-i Hak ’tan de bahsetmemiz gerekmektedir. Bu cemaat Loristan, Kürdistan, Azerbaycan ve hatta Hemadan, Tahran, Mazenderan, Horasan ve Fars bölgelerinde az çok bulunmaktadırlar ve bazen yanlışlıkla onlara Ali-üllah bile denilir.”

Yarsan  araştırmacısı M. A. Sultani ise kendi kitabında Ehl-i Hak hanedanlarını birer birer araştırarak, satırlar arasında Şah İbrahimiler, Ateşbeyliler, Hamuşiler gibi hanedanlara bağlı olanların yaşadıkları bölgeleri belirtmektedir.  Araştırmacı özellikle Ateşbeyli handedanının kurucusu Han Ateş’in babası Şah Mehmet bey’in Horasan, Azerbaycan, Kürdistan ve Türkiye’de geniş müritlerinin olduğunu ve bunların hepsi Han Ateş’in çatısı altında toplandıklarını vurgulamaktadır. O hem de kitabında Şah Mehmet bey’in diğer oğulları Han Elmas, Han Abdal ve Han Cemşid’in sıra ile İran’ın Kirmanşah, Urmu (Orumiyeh) ve Horasan bölgelerinde faaliyet göstererek, Han Ateş’i tebliğ ettiklerini de açıklamıştır.  

Bu konuda Siyavuş Delfani , Abdulla Hudabende , İsmail Kubadi  ve...    kendi eserlerinde genel başlık olarak bilgiler vermişler.

Güney Azerbaycan ve İran’ın değişik yerlerinde yaşmamakta olan Kızılbaşların (Alevilerin) bölgeleri aşağıdaki gibidir:

    Doğu Azerbaycan ili:

Doğu Azerbaycan’ın merkezi olan Tebriz kentine bağlı birçok ilçe ve köylerde değişik isimlerle Kızılbaşlar (Aleviler) yaşamaktadırlar. Bu ilde yaşamakta olan Kızılbaşlara yanlışlıkla Goran veya Gören denilir. Yapılan araştırmalara göre Kızılbaşlar Tebriz ve çevre ilçeleri (Sofiyan, Gerus, Şişevan  (Gogan tarafları), İlhıçı , Hamene, Acebşir ve ona bağlı Şiraz, Kıpçak  ve… köyleri), Karadağ bölgesi (Aşıklı, Süten, Kara-koç, Taş-arası, Kalla, Mahmıdava, Güldür, Seferli, Kızıl-yolu, Heyran, Sarı-dere, Çeri, Şırna, Vine, Mahmıd-kağı ve…), Miyana ve çevresi (Ağça-kışlak, Balaş-kendi, Avşar ve…), Serap ve çevresi (Endis köyleri ve…), Marağa ve çevresi (Nova, Kasım kendi  ve…), Heşderi (Heştrud) ve çevresi. Tebriz’de çoğunlukla Yediler ve Ateşbeyliler, az sayıda Doğakulu (Davud-kulu), Yadigariler ve Hamuşiler yaşamaktadırlar. Genelde cemevleri ise Tebriz’in Talagani mahallesinde ve özellikle Gülzar sokağında her perşembe akşamlar yapılmaktadır. Kırklar ise çoğunlukla Ilhıçıda yaşıyorlar.  

    Batı Azerbaycan ili:

Urmu (Orumiyeh) ve çevresi: Urmu’da ise, üçü resmi olmak üzere, yirmi cem evinin olduğunu belirtiyorlardı.  (Hoy, Muhil, Salams, Kara-Ziyaddin, Palanç, Reyhan-abad, Haci-pirlu, Geçler, Ozan, Merzlu, Güldani, Noli, Topuz-abad, Rahim-abad, Nahçivan-tepe , Giclar  ve…), Makı ve Karakoyunlu köyleri (Sufu  köyü, Nohur, Taza-kent, Kara-zemi, Aşağı ve Yukarı Mergen, Şute, Aziz-abad, İsmail-kendi, Şerif-kendi, Arpalık, Kız-kalesi, Baş-tebriz, Kerim-kendi ve…), Miyandaap (Koşaçay), Melikan (Mel-kendi) ve Binap çevresi (Yarıcan, Kök-tepe, Yelgen-tepe, Lelek-tepe, Tophane, Yarıcan-Halise ve Yarıcan-ulya köyleri, Üçtepe-kale , Kaylavat, Taş-atan, Merduğ köyü, Kerece-band, Serkize, Deregez, Ağa çeray, Karaltı ve…), Tikan tepe (Tikap) ve çevresi (Aşağı ve yukarı Kotan köyleri, Avşar Yöreleri, Tarabad, Kazım-abad, Hoşmakam ve…)

Genelde Batı ve Doğu Azerbaycanda hemde Erdebil bölgesinde Ateş beyliler, Şah İbrahimiler, Kırklar ve az sayıdada  Hamuşiler, Yadigariler ve heyasiler bulunmaktadırlar.

    Zencan (Zanjan) ili ve ilçeleri:

(Anguran bölgesi, Abhar ve Zengan çevresinde ki birkaç köyde, Hodabende ilçesinde, Zerzer köylerinin çoğunda, Dolcin ve Ağacari köyleirnde Sır Talibiler yaşamaktadırlar.) Prof. İrene Melikoff’a göre Abhar dolaylarında geniş bir alana yayılmış bulunuyorlar. Bunlara Sır- talibi, yani sırrı arayanlar, adı verirler. Ayrıca Garapapak ya da Kızılbaş da denmektedir.  O hem de bu bölgenin daha iyi incelenmesi gerektiğini düşünmektedir.

Genelde  Zencan ilinde Ateşbeyliler, Şah İbrahimiler, Miriler, Sır Talibiler, Pir Rüstemiler  ve ... bulunmaktadırlar.

    Kazvin ili ve ilçeleri:

Kazvin kenti, Abeklu köyleri, Cerendek, Sulu-dere, Aşık-Hisar, Kara-kosalar, Karataş-kalesi, Siçanlu, Behz-avuç, Said-abad  ve…

Kazvin yöresinde, Alamut dağlarında, bu mezhebe mensup başka köyler de vardır. Bunlar, dağlara dağınık olarak serpilmiş ve güç ulaşılabilen köylerdirler.  

    Hamadan ili ve ilçeleri:

Hamadan kenti, Keşin , Asad-abad ve güneybatı köyleri  (Minderova ve Veli-abad), Nahavent ve çevresi (Encire, Şatır-abad, Emir-abad, Sultan-abad ve…), Melayir (Sultan abad, Ali murat kale ve…), Tuyserkan (Golgol, Şehen-abad, Kündür ve…), “Avec ve Rezen bölgelerinin bir kısmı ve Hamadan ile Zengan illeri arası az çok Kızılbaşlar (Aleviler) dağınıktırlar. ”

Hamadan’da Türk aşiretlerinden olan Karagözlüler (geregözlüler), Karakoyunlular, Avşarlar, Karapapaklar, Şahsevenler ve Huda bendeliler Kızılbaşlığa (Aleviliğe) inanmaktadırlar.  

Genelde  Hamadan ilinde Ateşbeyliler, Şah İbrahimiler, Hamuşileri Yadigariler, Miriler, Pir Rüstemiler  ve ... bulunmaktadırlar.

    Horasan illeri ve ilçeleri:

11-13 yüz yılda Anadolu’ya gelen Hacı Bektaş Veli, Abdal Musa, Sarı Saltuk, Baba İlyas ve ... birçok erenler Horasan ve Azerbaycan’ın değişik yerlerinden gelmişler. Kızılbaşlar Meşed ve Çevresi,  Dergez ve çevresi (Derbendi jur  ve...), Koçan ve diğer ilçelerde yaşamaktadırlar.

    Aynı zamanda Tahran ilinde o cümleden Haştger, Rudhen, Siayh-bend, Şehr-abad, Mehr-abad, Gülahek, Loran, İslam-abad, Savuç-bulak, Çitger, Veramin ve çevresi, Abali, Karac ve Tahran’ın kendisinde birçok Kızılbaş (Alevi) yaşamaktadırlar. Söz konusu bu Kızılbaşların (Alevilerin) coğu işsizlik ve ekonomik nedenlerden dolayı köylerden ve Türk bölgelerinden buralarda yerleşmektedirler.    

 Sonuç:

İran’da Ehl-i Hak’lar Türkler, Kürtler ve Lorlar’dan oluşmaktadırlar. Kürt ve Lor Ehl-i Hak’ların inançları ve ayinleri aynıdır. Nedeni ise bu iki gurubun bir birleri ile kaynaşmaları ve karışmalarıdır. Bu yüzden genel olarak bu iki guruba Kürt Ehl-i Hak’ları diye söylenilir. Ancak Türk Ehl-i Hak’lar veya daha doğrusu Türk Kızılbaş’lar, Kürt Ehl-i Hak’larla az çok farklıdırlar.  Türk Kızılbaşlar başta Şah Hatayı olmak üzere Safevilere derin saygı beslemektedirler ve genelde Azerbaycan’da, Horasan’da ve İran’ın birçok bölgelerinde sakindirler. Onların bazıları Kürt Ehl-i Hak hanedanlarına bağlıdırlar. Ancak Kırklar gibi bazı guruplar ise Kürt Ehl-i Hak’larla bu konuda anlaşamamaktadırlar. Kürt Ehl-i Hak’ları çatısı altında kamofile edilmeye çalışılan Türk Kızılbaşların inanç ve kimlik sosyolojisi ve nüfus dağılımı ile ilgili etkenlerin boyutlarının araştırılması gerekmektedir.  

 

KAYNAKLAR

1.    Afşari, Mehran  Ehli-Hak, Çista dergisi, Dey 1370, Sayı 84, S 383-389

2.    Alptekin,Turan, Prof. İrene Melikoff’un ardından, Demos yayınları.

3.    Ata, Araz ve Yediler, Taymaz, Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları,

4.    Caferoğlu, Ahmet, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988.

5.    Delfani, Siyavuş, Müşeşeiyan tarihi, farsça, (تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی)

6.    GÖKDAĞ, Dr. Bilgehan A. HEYET, M. Rıza, İran Türklerinde Kimlik Meselesi.

7.    Hudabende, Abdulla, Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, (شناخت فرقه اهل حق), Emirkebir yayınevi, Tahran.

8.    Kubadi, İsmail, Ehl-i Hak firkası hakkında araştırma, 1.bölüm, Kealm–i-islam dergisi, yaz 1374 , sayı 14.  

9.    Melikoff, İrene, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul.

10.    Muderresi Çardehi, Nureddin, Ehli-Hak kurucusu Sultan Sahak’ın deyişlerine göre Tasavvuf sülalesi, (سلاسل تصوف‏ از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق)Vahid dergisi, bahmen 1352, sayı 122.

11.      Sultani, Mohammed Ali, Kirmanşah’daki hakikat ve Ehli-Hak hanedanların tarihi, (تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه), M.A. 2005, Tahran.

12.     Zerrinkup, A.H. Sufilik mirasının değeri, (زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، ص 94).

Siteler:

13.     http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/

14.     http://darbandijhour.blogfa.com/post-27.aspx

15.     http://hemedan-az.blogspot.com/2005/03/blog-post_13.html

16.     http://www.mahshar.com/Iran_Information/iran/hamedan.asp.html

17.     http://qirxlar.blogspot.com/2006_07_01_archive.html

Ahmed  SHAHEED’in raporunda neden Türk-Kızılbaşların (Alevilerin) sorunlarına yer verilmemiştir?

 Yazan: (Güney Azerbaycan ve İran Türkleri Kızıbaş Ocağı- AQO)

Geçtiğimiz günlerde aylardır merak ettiğimiz, Birleşmiş Milletler Teşkilatının (BMT) özel Raporcusu, Ahmed  SHAHEED’ in, "İran insan hakları" durumu ile ilgili verdiği ilk değerlendirme raporu, birçok haber kaynaklarında yayınladı. Rapor, aşağıdaki altı bölümden oluşmaktadır. Her bölümde Ahmed  SHAHEED (Maldivler’in önce ki dışişlerşi bakanı) "İran insan hakları" ile ilgili kendi düşünce ve görüşlerini notlar halinde aktarmıştır:                

• İran rejiminin Sivil ve medeni toplum aktivsitleri ile davranış biçimi (Siyasi aktivistler, gazeteciler, öğrenci aktivistler, sanatçılar, avukatlar ve çevre aktivistleri ile ilgili konuları ele almıştır),
• Toplum özgürlüğü,
• Kadın hakları,
• Etnik ve dini azınlıklar,
• İdam cezaları,
• Yurtdışı organlarla bağlantılı mahpuslar 

Gördüğünüz gibi Ahmed  SHAHEED bu raporda, etnik ve dinsel azınlıklar konusundan ilave Urmu Gölü’nün korunması ile ilgili yapılan itirazlarda en azından 60 kişinin tutuklanmasından ve ... açıklamalarda bulunmuştur ki kendisine şükranlarımızı sunmak isteriz.

Raporda özellikle Bahailik ve Bahâiler’le ile ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Ayrıca dinlerini değişip Hıristiyan olanların sorunlarından, Nimetullahi dervişlerinin tutuklanıp hapse atılmalarından ve Sünnilerin sorunlarından örnekler verilmiştir. Bu raporda rejime karşı Şii mollalardan da bahsedilmiştir ki bu görüşlerin hepsi çok yerinde ve ne yazık ki İran İslam cumhuriyetinde sık sık rastlanılan olaylar ve haberlerdir. Ancak söz konusu gruplar ve zulme maruz kalan kesimler içinde nedense Türk-Kızılbaşlardan bahsedilmemiştir?!

İran’da Türk-Kızılbaşlar gerçekten bu kadar sorunsuz bir kesim mi acaba? Tabi ki değil! Ya var olan sorunlar Ahmed  SHAHEED’e aktarılmamıştır veya Türk-Kızılbaşların hoşgörülüğünden olsa gerek ismi bile zikredilmeye gerek duyulmamıştır.  

İran uyruğuna mensup olan her topluluğun kendi yapısından kaynaklanan özel ve genel sorunları vardır. Bu makalede genel olarak Türk-Kızılbaşların sorunlarından özellikle sosyal yapıda vatandaşlık sorunları ile ilgili düşünceler paylaşılacaktır.

Bugün İran’daki dini azınlıkların nüfus sayıları ile ilgili kesin rakamlar açıklanmamıştır. Hâkim rejim, rasist Pehlevi Rejimi’nin ayrımcılık siyasetlerinin devamcısı gibi, uygulanan tek dilli, tek dinli, tek ırklı, tek ideolojili ve tek mezhepli homojen bir millet yaratma çabası içindedir. Amaç toplumda var olan farklılıkları ortadan kaldırmak ve her türlü dini, etnik, kültürel ve mezhep farklılığı bastırmak ve ötekileştirmektir. Rejim, Farsçı (Fars rasizmi) ve Şiici eksenli politikalarından dolayı hiçbir resmi kaynaklarında, vatandaşlık hukuku altında yaşamakta olan Türk, Beluç, Arap gibi etniklerin nüfus sayıları konusunda kesin rakamlar vermemektedir. Tüm istatistiklerde, nüfus cüzdanlarında ve milli kimliklerde etnik ve dinsel bilgiler ile ilgili bilgi verilmemektedir. Homojen bir millet yaratma projesi adına her kesi Şii ve Fars kimliği kümesinde eritmeye çalışılarak mağdur duruma düşürülmektedir. Sadece Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştiler İran yasalarına göre önemli azınlıklar sayılmaktadır ve kendilerine özgü okulları, dini kitapları ve mecliste temsilcileri bulunmaktadır. Bu azınlıklar böyle temel haklara sahip oldukları halde, İran Türkleri kendi Ana dillerinde yazıp okumaktan bile yoksundurlar. Nüfus açısından çoğunluğa sahip olan bu insanlar demokratik yollardan ve evrensel insan hakları çerçevesinde kendi doğal hakları için mücadele vermekte ve başta BMT insan hakları komisyonları olmak üzere, tüm insan haklarını savunan örgüt ve organlarından kendi mücadeleleri için gerekli destek vermelerini talep etmektedirler.[1]

Aslında Türk-Kızılbaşlar çoğunlukla, Pehlevi dönemin yetmişli[2] yıllarına kadar siyasal ve sosyo-ekonomik nedenlerle kapalı ve kırsal alanda yaşamlarını sürdürmekteydiler. Ancak köyden kente göç eden Kızılbaşlar, özellikle İslam devriminden sonra Kızılbaşlık simgesi olan bıyıklar ve dini farklıklardan dolayı ve ayrıca yaşadıkları ekonomik, kültürel ve sosyal şoklar nedeni ile takiye[3] canavarına sığınmak zorunda kaldılar. Hem devletin yanlış politikaları ve hem bu esneklikten cesaretlenen eğitimsiz kesim tarafından aşağılanan genellikle genç Kızılbaşlar varlıklarını değişik şekillerde tezahür ettirmeye çalıştılar. Çeşitli iftiralara maruz kalan Türk-Kızılbaşlar, üniversite ve devlet işleri gibi imkânlardan mahrum kaldılar. Tabi ki bu mahrumiyet, hem ekonomik hem siyasal kayıplarını beraberinde getiriyordu. Türk-Kızılbaşlar son yüz yılda önemli bir nüfus oranına sahip olmalarına karşın karar alıcı mekanizmalarda yer alamadılar. Bu marjinalite özellikle de son yüz yılda kendisini iyiden iyiye göstermektedir. Son yüz yılda Türk-Kızılbaşlara şüphe ile bakıldı ve Şiiliğin bir sapkın kolu veya abartılmış bir biçimi (Gulat-ı Şia) olarak gösterilmeye ve inandırılmaya çalışıldı.

Türk-Kızılbaş inancına göre tüm insanlar hür, haysiyet ve haklar açısından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve bir birine karşı kardeşlik düşüncesi ile hareket etmelidirler. Jack DANNEY[4] bu konuda demiş ki: “Teoride ve uygulamada evrensel insan hakları, hayat için değil, sadece onurlu bir hayat içindir.” İran İslam Cumhuriyeti’nin ana yasasına göre, her kes kanun karşısında eşittir! (Madde 19) ancak yıllardır bu madde Fars ve Şii olmayan milletler/etnikler için özellikle Türk-Kızılbaşlar için sadece kâğıt üzerinde kalmıştır ve Kızılbaşlar sorunları İran’daki diğer resmi ve gayri resmi topluluklar gibi, dünyanın hukuki organlarında yansıtılmamıştır ve dünyanın çeşitli yerlerinde ve değişik organlarında temsilcileri bulunmamaktadır.

Teessüflerle Türk-Kızılbaşların siyasi, sosyal ve kültürel durumları diğer dinsel azınlıklara göre daha kötü durumdadır. Bugün Bahâi topluluğunun 18 ülkede şubeleri bulunmaktadır. Bu nedenden dolayı oluşan her hangi bir sorunu BMT, insan hakları komiserliği, “Avrupa İnsan Hakları” ve diğer örgüt ve teşkilatlara hızlıca ulaştıra biliyorlar. Oysaki Kızılbaşların, dünya genelinde ve İran’da kendi problemlerini yansıtacak ve kamuoyuna ulaştıra bilecek dernek ve örgütleri mevcut değildir. Türk-Kızılbaş hanedanlarına mensup dedelerin makamları babadan oğla geçtiği için bu makamların, örgütlenmeye karşı olmaları, dolaylı veya zorunlu olarak bazı konularda rejimle işbirliği içinde olmaları, diktatör rejimle karşı karşıya gelmemeleri için takiyeye sığınmaları ve oluşan her hangi bir dernek veya kuruluşa karşı koymalarını sağlıyor. Ayrıca Türk-Kızılbaşların milli ve dini/inançsal çifte ayrımcılığa maruz kalmaları, milli kimlik ve dini açıdan Şiileşme ve Farslaşma asimilasyon politikasına kurban edilmeleri, Kızılbaşlığın hem İran İslam Rejimi tarafından hem de BMT ve “Avrupa İnsan Hakları” tarafından Zerdüştilik ve diğer dini azınlıklar gibi resmi olarak tanınmaması ve Kızılbaşlığın dernek ve örgüt kurmalarına İran yasalarının müsamaha göstermesi etkili nedenlerdir. Bu nedenlere 70’lı yıllara kadar Kızılbaşların çoğunlukla kırsal bölgelerde olmasından dolayı yazma okuma oranının düşük olması ve şu anki İran toplumunda rejim tarafından dinin siyasete alet edildiğinden, toplumda özellikle genç kuşakta dine karşı antipatiden dolayı Kızılbaş derneklerin kurulmasına sıcak bakılmaması, etkili olmaktadır.

Bunlar kardeşlik ve eşitlik iddiasında bulunan İran İslam Rejimi’nin Türk-Kızılbaş kesimine ilk ve son darbesi olmamıştır. Henüz Türk-Kızılbaşların devlet organlarına, yüksek okullarına düşünce ve ideolojik nedenlerden dolayı alınmamaları[5] unutulmamıştır. Din adamlarının camilerde Kızılbaşlara karşı propagandaları, İran Ordusu’nun İntizami kuvelerinin (Polislerin) sık sık cemevlerine (Kızılbaş inanç ve ritüellerinin yapıldığı) baskın yapmaları[6], orduda, okullarda ve Türk-Kızılbaşların yaşadıkları kendi bölgelerinde Kızılbaşlığın aşağılanmaları[7]ve sırf Kızılbaş oldukları için devlet organlarından işten atılmaları veya üst kademelere yükselmemeleri hangi kardeşlik ve eşitlik ilkelerine dayanır acaba? Ghoshachay (Koşaçay/Miyandoab)’ın Ochtapeh (Üçtepe) Köyü’ne ağır silahlarla saldırıp, köyü yerle bir ettikten sonra çatışmada şehit olan Türk Kızılbaşların naşını toplu mezara gömmek ve bu olayla ilgili tutuklalanları yıllarca işkence yapıldıktan sonra idam ve uzun süreli hapiste tutmak hangi dostluluk ve insanlık kitabında var acaba? Burda Ghoshachay (Koşaçay/Miyandoab) olaylarının baş kahramanlarından biri olan ve 2009 yılında Urmu (Urmiye) Hapishanesi’nde sırf Kızılbaş ve Kızılbaşlık haklarını talep ettiği için idam edilen, Mahdi GHASİMZADEH’nin (Mehdi kasımzade) anılarından satırlar okumanızı rica ediyorum:

“Dört yıl önce biz Miyandap (Miyandoab/Qoşaçay) Kızılbaşları, aşırı zülme maruz kaldığımızdan dolayı ülkenin değişik organları ve en son ülkenin dini liderine yazılar yazdık ve bu yazılarda Aleviliğin resmiyete tanınmasını ve Kızılbaşların rahatsız edilmemeleri için katı kuralların esnetilmesini talep ettik. Ancak İntizami kuvveleri (polisleri), ülkenin üst makamlarından emir alarak bizim yaşam yerimize, Üçtepe Köyü’müze ağır silahlarla saldırdılar ve 6 kişi bizden öldürdüler, birçok Kızılbaş kardeşlerimizi hatta yaşlı babamızı tutuklayıp, aylarca fiziksel ve ruhsal işkence yaptılar ve tüm mal varlığımız talan ettiler ve yerle bir ettiler. Arkadaşlarımızı serbest bırakıldılar ancak biz 5 kişi hala hapisteyiz…”[8]    

  İran İslam Rejimi’nin Aleviler aleyhine yaptıkları bunlarla sınırlı kalmamıştır. Ülkede var olan tüm organ ve teşkilatlar milli ve dini kesime saygılı olmadıkları gibi yüksek din adamları ve ayetullahlar da Kızılbaşlara ve diğer dini azınlıklara saygılı davranmayı bırakın, hakaret edip, yaptıkları açıklamalarda halkı Kızılbaşlara karşı kışkırtmaktadırlar. İran’ın dini lideri Ayetullah HAMANEİ Kızılbaşlar hakkında düşüncelerini şöyle ifade ediyor:

"Hz. Ali’nin Tanrı olduğuna inanıyorlarsa, kitapsız olan Müslüman olmayanlar gibidirler. Yani kafir ve pistirler.”[9] Ayetullah M. T. BAHJAT “Ahli haklar (Kızılbaşlar) temizdirler yoksa pislik?" sorusuna sadece ve sadece “Pislik (necis)” diye yanıt vermiş.[10] O hem de Ermeni, Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştileri İslam dini açısından mürtet ve pislik (necis) diye söylemiş. Aynı düşünceleri Ayetullah GOLPAYIGHANI[11], Fazil LANKARANİ[12] de aynile ifade etmektedirler.     

Türk-Kızılbaş sorunlarından bahsedersek, bu sorunlar bitmez. Daha rejimin resmi gazetelerinden, Urmu (Urmiye) Cuma imamı G.R. HASANI’den ve... bahsetmedik. Türk-Kızılbaşları dışlayarak, onları Şiileştirmeye çalışarak bir yere varılmaz. Dil, din, inanç ve ibadet özgürlüğü temel bir insanlık hakkıdır. İnanç özgürlüğü olmadan demokrasi olmaz. Yeter ki, Türk-Kızılbaş sorununu çözmek için irade ortaya koyalım. Bu sorunları çözmek için; Her şeyden önce Türk Kızılbaşlık BİR İNANÇ VE İNANÇ GURUPU olarak İran İslam Cumhuriyeti tarafından resmen tanınmalı, Türkçe olan ibadet dilimiz, resmi dil olarak tanınmalı ve Türk Dili’nde okulların açılması, Cemevlerinin ibadethane olarak bilinmesi, zorunlu din derslerinin kaldırılması, Ghoshachay (Koşaçay/Miyandoab) Trajedisi’nin aydınlanması ve suçluların cezalandırılması gerekmektedir.

Sözün bittiği yerde sadece ve sadece Sayın Ahmed  SHAHEED ve insan haklarına kendini adamış tüm özgür ruhlu insanlardan ve kuruluşlardan bir ricada bulunmak istiyoruz. Lütfen İran’daki TÜRK-KIZILBAŞLARINA karşı yapılan insan hakları ihlâlini de raporlarınız ve çalışmalarınızda yer veriniz.

SON

[1] GAMAC temsilcisi Maşallah Rezmi’ nin  15 mart 2011 de BMT insan hakları komisyonunda yaptığı konuşmadan alınmıştır.

[2] 1350 güneş yıllarına kadar

[3] Gerçek inanç veya düşüncesini söylemeyip gizli tutma.

[4] Dannely, Jack, Teoride ve Uygulamada İnsan Hakları, Çev.: ERDOĞAN, Mustafa & KURKUT, Levent, Ankara, 1994. 

[5] Yapılan tüm haksızlıkları ispatlamak için 1988’de dönemin başbakanı M. H. MUSEVİ tarafından İran İslam Devrimi’nin lideri Homeyni’ye yazmış olduğu genelge gerekli olacaktır ki bu genelge tüm devlet organlarına ve valiliklere gönderiliyor. Genelgede şimdiye kadar Türk-Kızılbaşlara yapılan ayrımcılık haksızlıkları yasalara göre doğru olmadığı ve Kızılbaşların üniversitelere alınmamaları esefle kınanmış. Bu Genelge Kızılbaşlar hakkında yapılan haksızlıkların daha öncelerden ve daha sonralarda devam edildiğine bir belgedir (bak. http://www.mardomsalari.com/Template1/News.aspx?NID=54015).

[6] İran Rejimi’ne mensup İntizami kuvveler (polisler) tarafından Zencan İli’nin Anguran (Angooran) Bölgesi’nde yaşamakta olan Türk-Kızılbaşlarına (Sir tâliblerine) yapılan baskı ve  Zeyve (Cemevi) ocaklarının tatil edilmesi yoksa bu ocaklarının uçurulacağı tehditleri (bak. http://www.savalansesi.com/2008/11/blog-post_3707.html) ve (http://balatarin.com/permlink/2008/11/16/1450952

[7] Tebriz il merkezinin civarında olan Ilhıçı Kentinde ise bu gibi hikâyeler az çok mevcuttur. Sivil Basij  kuvveleri (rejim yanlısı sivil güçleri) Türk-Kızılbaşların tanınmış adamlarını zorla alıp karargâhlarına götürüyorlardı ve işkence yaparak aşağılıyorlardı. Onları tehdit edip, cemevlerine gitmemeleri için ikaz ediyorlardı. (bak. http://qirxlar.blogspot.com/2006/07/blog-post_18.html)

[8] Detaylı bilgi için http://www.qurtulush.info/tur/Eleviler/aleviler1.pdf baka bilirsiniz. Ayrıca Farsça yazılmış olan Qoşaçay Türk Qızılbaşların Trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي) kitabını bu linkten indire bilirsiz: http://www.2shared.com/document/FbI_ue6e/5_qizilbas-_B5.html 

[9] http://www.marjaeyat.com/fa/pages/?cid=473

[10] http://bahjat.org/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=1096&Itemid=61 

[11] Cemi el mesayil-c1, s 44 (گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن، بی تا، ج1، ص44 ( اندیشه قم

[12].Cemi el mesayil-c1, s40, soru 88 (لنکرانی، فاضل، جامع المسائل، ج 1، ص 40، سؤال 88)