پاسخ به چند شبهه در مورد دولت تركي آزربايجاني صفوي:

مئهران باهارلي

١- آسياي ميانه، خاورميانه، قفقاز و آسياي صغير كمابيش به مدت هزار سال صحنه درگيريهاي گروههاي مختلف توركي (توركيك) بر سر اقتدار و حاكميت سياسي بوده اند. اين درگيريها در برهه هائي از زمان رنگ مذهبي نيز داشته اند. پس از دوره قاراقويونلو-صفوي و آغ قويونلو-عثماني، درگيريهاي مذكور بين تركان غلات شيعه و تركان سني بوده است.

٢-درگيري و رقابت ميان قاراقويونلوها-صفويها-افشارها-قاجارها از يك سو و آغ قويونلوها-عثماني ها از سوي ديگر، درگيري و رقابت بين گروههاي ترك هترودوكس (غلات شيعي) آسياي صغير-خاورميانه-قفقاز كه اغلب بافت عشيره اي داشته اند (گروه اول) با گروههاي ترك ارتودوكس (سني) آسياي صغير كه عمدتا بافت شهري داشته اند (گروه دوم) بوده است و ربطي به عنصر ايراني (ايرانيك) ندارد. رقابتها و درگيريهاي بين دولتين صفوي و عثماني نيز رقابتها و درگيريهاي داخلي بين تركان منطقه است. در همين راستا جنگ چالدران، جنگ بين تركان غلات شيعه (علوي) با تركان سني است و در آنها به جز گروهي اندك از سربازان تالش، عنصر ايراني به هيچ وجه دخيل نيست. در جنگ چالدران كه حادثه اي اسفناك در تاريخ ترك و دولتين آزربايجان و تركيه است، ايرانيان از خود حماسه اي نشان نداده اند و نمي توانسته اند نشان دهند. زيرا قشون شاه اسماعيل از قزلباشان تشكيل مي شد كه بيش از ٩٠ درصدشان اصلا از تركان قزلباش خاك عثماني بودند كه بر عليه اين دولت عصيان كرده و با حركت به سوي شرق، دولت صفوي را بنيان گذارده بودند. ده در صد بقيه نيز از تركان قزلباش قفقاز و خاورميانه (ايران، آزربايجان، ..) بوده اند.

٣-قلمرو دولت تركي آزربايجاني صفوي و يا قزلباشيه، بخش اعظم خاورميانه و قفقاز امروزي را شامل مي شده و از جمله كشورهاي امروزي ايران، آزربايجان، ارمنستان، گرجستان و بخشهائي از تركيه، عراق، افغانستان و تركمنستان را در بر مي گرفته است. به صرف قرار داشتن كشور ايران امروزي در داخل قلمرو دولت صفوي، قلمرو و يا نقشه قلمرو اين دولت را نمي توان ايران ناميد. به همان دليل كه به صرف قرار داشتن كشور ارمنستان امروزي در داخل قلمرو صفوي، نمي توان نقشه قلمرو صفوي را نقشه ارمنستان دانست. بنابراين كساني كه نقشه هاي قلمرو امروزي صفويان (و ديگر دولتهاي توركي مانند ايلخانيان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان، قاراقويونلوها، آغ قويونلو،ها، جلايريان، غزنويان، تيموريان، ....) را با نقشه كشور ايران يكي مي گيرند سخت در اشتباهند. نقشه هائي كه در منابع دولتي و غيردولتي فارسي، بنام نقشه ايران در دوره صفوي عرضه مي شوند همه خيالي اند. همچو نقشه هائي نقشه ايران نبوده، نقشه هاي قلمرو دولت ترك و آزربايجاني صفوي است

٤-صحبت از كرد ايراني نژاد و نژاد ايراني و آريائي و... نژادپرستي محض است. چرا كه نژادي بنام ايراني و آريائي وجود خارجي ندارد و كردان مانند همه مردم خاورميانه بويژه فارسها به لحاظ تباري آميخته اي از بوميان و ايراني زبانان و سامي زبانان و تورك زبانان اند. اكثر گروههاي ملي خاورميانه و در اين ميان كردها تركيبي از تبارهاي بوميان ايراني (ايرانيك) زبان، يسامي و توركي (توركيك) هستند. اما فارسي وضعيت ويژه اي مانند زبان اردو در پاكستان دارد. زيرا اين زبان، زبان هيچ گروه بومي در ايران نيست و زباني ديواني بوده است كه در طول تاريخ از بالا به پائين در ميان توده هاي ايراني زبان غيرفارس، سامي و توركي رايج شده و نتيجه آن تشكل و ظهور عنصر قومي فارس در سده هاي اخير است.

٥-زبان دولتي دولت صفوي بي شك تركي بوده است كه در دربار، روابط خارجي، ارتش، .... (در برهه هائي از زمان به همراه فارسي) بكار مي رفته است. اما در همه منابع تاريخي نشان داده مي شود كه قزلباشان ترك خود كوچكترين دلبستگي به زبان فارسي و فرهنگ ايراني نداشته اند بلكه آنهارا حقير كرده خوار مي شمردند. شاهنامه سرائي در برخي مناطق از قلمرو امپراتوري صفوي دليلي بر حمايت اين دولت تركي از فرهنگ فارسي نيست. شاه اسماعيل خود علاوه بر فارسي، به تركي جغتائي نيز شعرهائي سروده و دولت صفوي در مكاتبات داخلي و خارجي خود تركي جغتائي را نيز بكار برده است. اين امر، فقط نشان مي دهد كه آنها مشكلي با زبانها و فرهنگ ملل معاصر خود نداشته اند و حتي از انعطاف كاربرد آنها در راستاي منافع و اهداف سياسي خود برخوردار بوده اند. اما زبان و هويت دولت صفوي، تركي است.

٦-كساني كه ادعاي بزرگداشت شاه اسماعيل را دارند، از جمله دولت جمهوري اسلامي ايران و ناسيوناليستهاي فارس و پان ايرانيستها، مي بايست لااقل پيگير اجراي مهمترين اقدام شاه اسماعيل يعني رسمي و دولتي كردن زبان تركي باشند. در غير اين صورت ادعاي بزرگداشت وي چيزي بيش از عوامفريبي و دوروئي نخواهد بود.

پاسخ اينگونه ادعاهاي مليتگرايان فارس را پناهي، آشيق قيزيلباش دربار دولت تركي آزربايجاني صفوي در زمان شاه اسماعيل در شعري كه خطاب به وي و به مناسبت رسميت زبان تركي سروده، داده است:

گؤزه ل شاهيم، شئيخ اوغلودور
شاه ختايي، شاه ختايي
قوي وار اولسون توركي ليسان
شاه ختايي، شاه ختايي

(ترجمه: شاه زيبايم، فرزند شيخ است
زنده باد زبان تركي،
شاه ختايي، شاه ختايي)

٧-در مورد اينكه در برخي منابع تاريخي از شاهان ترك با وصف شاه ايران ياد شده است. مشكل شما اين است كه در موضوعي كه مربوط به تركان و تاريخ تركي است، اصلا به منابع خود تركان و از جمله آثار شاه اسماعيل و قزلباشان و ... مراجعه نمي كنيد. اگر اين منابع را مطالعه مي كرديد مي ديديد كه اين ياووز سلطان عثماني -داراي ديوان شعري به زبان فارسي- است كه خود را به شاهان افسانوي ايران (سرزميني افسانوي در رديف توران ويا چين و ماچين) منتسب مي كرد، در حاليكه شاه اسماعيل - داراي ديوان شعري به زبان تركي- خود را به افراسياب ترك و توراني.

واژه هاي توران و ايران و شاه ايران و شاه توران كه در مورد بسياري از سلاطين ترك بكار مي رفته، بيشتر از آنكه معني جغرافيائي و بويژه ملي-ائتنيك داشته باشد و يا به كشور ايران امروزي مربوط باشد، معاني مجازي و نشان جهانگيري و اصالت و ... بوده است. در وصف شاهان و رجزخوانيهاي جنگ و ... نيز شاه ايران به معني حاكم خاورميانه و شاه توران به معني حاكم آسياي ميانه (و چين به معني آسياي شرقي و ماچين به معني ماوراي آن) است. نادرشاه افشار هم طبق اين سنت خود را پادشاه ايران (حاكميت بر خاورميانه) و توران (حاكميت بر آسياي ميانه) دانسته است

٨-اين ادعا كه دولت صفوي مذهب شيعي را مذهب رسمي ايران كرد نيز ادعائي بي پايه است. بنيانگذاران دولت صفوي يعني تركان قزلباش، همانگونه كه از نامشان پيداست بر مذهب قزلباشي يعني آنچه شاخه تركي غلات شيعه را تشكيل مي دهد بودند. مذهب قزلباشي و يا آنگونه كه امروز ناميده مي شود علوي، غير از مذهب شيعه امامي كه مذهب فارسان امروزي است مي باشد.

به سبب اختيار فرم محافظه كار شيعه امامي از سوي ايراني زبانها مانند فارسها، احتياج به مقابله با دستگاه ديني خلافت سني عثماني در ساحه كلامي و فقهي، و تشكيل سيستم حقوقي پس از ايجاد دولت صفوي، توركان قزلباش غالي به ناچار به سياست مدارا با شيعيان امامي و حتي ازحمايت از روحانيت امامي فارس كه داراي فقه مدون بودند آغاز نموده اند. روحانيون شيعه امامي فارس نيز با آنكه غاليان و صوفيان قزلباش ترك را كلا بددين و مرتد مي شمرده اند، به خاطر روحيه در دست كردن سمتها و مقام پرستي، نسبت به غاليان قزلباش در آغاز انعطاف نشان داده اند. به عبارت ديگر نوعي اتفاق تاكتيكي ضمني بين غلات شيعه ترك (علوي تشيع متصوفه)، و شيعيان امامي فارس (تشيع متشرعه) بر عليه خلافت سني عثماني پديد آمده است.

با تاسيس دولت صفوي، بين سه مذهب علوي قزلباشي، شيعي امامي و سني در همه عرصه هاي سياسي و فقهي و ... كشمكش و نزاعي آغاز شد كه دو سده ادامه پيدا كرد. اين نزاع در تاريخ بنام جنگ متصوفه (غلات شيعه ترك، قزلباشان) با متشرعه (روحانيون شيعه امامي فارس به سردمداري ملامحمد باقر مجلسي) مشهور است. در آن زمان تركان سني ايران و آزربايجان نماينده جريان سنيگري و طرفدار نفوذ عثماني در دولت صفوي بوده اند. تركان قزلباش نماينده اقتدار مذهب قزلباش علوي و فارسهاي درون حاكميت و روحانيون فارس نماينده مذهب فارسي شيعي امامي.

اين گروهها همه در تلاش بدست آوردن حاكميت و نفوذ در دستگاه دولتي صفوي بوده اند. و در برهه هائي از زمان موفق بدان نيز شده اند. چنانچه در زمان شاه اسماعيل دولت صفوي داراي جهتگيري قزلباشي (علوي تركي) بود، در زمان اسماعيل دوم ميرزه داراي جهتگيري سني و در زمان شاه عباس داراي جهت گيري شيعي امامي.

اما بالاخره غالب اين كشمكش فارسهاي امامي بودند كه نه تنها قزلباشان ترك را از اقتدار سياسي و نظامي دولت تركي و آزربايجاني صفوي حذف كردند بلكه موفق به شيعي امامي كردن تركان قزلباش علوي و سني ايران و آزربايجان شدند. در واقع قزلباشان ترك از اولين گروههائي هستند كه توسط روحانيان شيعه امامي فارسي و تشيع فقاهتي به قدرت رسيده تكفير شده و به شكلي خونين سركوب شده اند.

روند واقعي تسلط شيعه امامي فارس در دوران شاه تهماسب آغاز شده است، پس از وي در دوره اسماعيل دوم كه سني بود و شروع به قتل و سركوب باطنيان و قزلباشان كرد به سكته گرائيد و در زمان شاه عباس تكميل شد. شاه عباس سياست همه جانبه ضد تركي را در عرصه هاي فقهي، مذهبي، سياسي، نظامي و اداري تدوين و اجرا كرد. تصفيه قزلباشان ترك از نيروهاي مسلح و جايگزيني آنها با تاتها و ارمنيها و تبريها و ...، تكفير و ريشه كن كردن قزلباشي به عنوان مذهب از آزربايجان و ايران و تخريب جمع خانه ها و ممنوع نمودن آئينهاي ديني قزلباشي مانند سماع، اتحاد همه جانبه و اتفاق استراتژيك با دول استمعاري اروپائي بر عليه عثماني تنها چند نتيجه سياستهاي وي اند.

بنابراين بر خلاف غلط مشهور، اين دولت تركي آزربايجاني صفوي نيست كه مذهب شيعه امامي را در ايران رسمي كرد. بلكه اين روحانيون فارس و تكنوكراتها و بروكراتهاي فارس شيعه امامي هستند كه توانستند بر دولت تركي آزربايجاني صفوي و ملت ترك تسلط يابند. در واقع دولت تركي آزربايجاني صفوي خود اولين قرباني شيعه امامي فارسي است نه عامل رسمي ساختن آن

Safevi-Bektaşi İlişkileri ve Azerbaycan'da Baba Samit Tekkel

http://tahtakilic.blogcu.com/safevi-bektasi-iliskileri-ve-azerbaycan-da-baba-samit-tekkel/4710774

5/1/2009 · Kategori: Alevilik Bektaşilik

(Uluslar arası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi Bildirileri, Ankara, 2002,)

A. Giriş

Kaynaklarda doksandokuzbin Türkistan erenleri, yetmişyedibin Horasan erenleri, elliyedibin Rum erenleri adı ile anılan Türk sûfileri ve onların kurdukları tarikatlardan bazıları siyasi-ideolojik nedenlerden dolayı ya öğrenilmemiş, ya da az, yüzeysel şekilde öğrenilmiştir. Kuruluşundan 16. yüzyıla kadar zorlu bir dönem geçiren ve tasavvufi anlayışı değişen, tarikattan devlete kadar bir yapılanma sergileyen Safeviyye tarikatı bu tip sufi yollarındandır. Artı Safevi-Bektaşi ilişkisi, Safeviyye'nin Anadolu'daki tekkeleri, Bektaşiyye'nin Azerbaycan'daki ocakları da araştırılmamış konulardandır. Oysa heterodoks tarikatlara ve akınlara öncüllük eden, eski Türk dini düşüncesini, zındık, mülhid, rafizit diye adlandırılmalarına bakmaksızın koruyabilen bu iki tarikat, özellikle 15. ve 16. yüzyılda sıkı bir işbirliğinde olmuştur. Sadece şunu söylemek kâfidir ki Bektaşiyye tarikatı, Safevi devletinin kurulmasında önemli rol oynayan ve bu devletin harbi-siyasi kolunu oluşturan Kızılbaş zümreleri içine almakla ideolojik bakımdan Safeviyye tarikatına ne kadar yakın olduğunu göstermiştir. Kurucusu kaynaklarda "Pir-i Türkan" diye geçen (Hoca Ahmed Yesevi "Pir-i Türkistan" adlandırılırdı) ve bir Oğuz Türk'ü olan Şeyh Safiyüddin İshak'ın[1] adı ile Safeviyye diye adlandırılan bu tarikat, süluku, adabı bakımından Zahidiyye, Ahilik ve Kalenderiliğin bir sentezi gibi görünmektedir. Safevi tarikatı hakkında en eski bilgileri içeren ve 14. yüzyılda Derviş Tevekkül adlı bir Safevi dervişi tarafından yazılmış ve Safiyyüddin Erdebili'nin kerametlerinden, tarikatın adab ve sülukundan bahseden Saffat as-Safa adlı eserde müridlerin içinde Ahilerin olduğu birkaç yerde kaydedilmiştir.[2] Safeviyye tarikatı hakkında ilginç fikirlerden birini L. Massignon söylemiştir. O, İslam Ansiklopedisi'ne yazdığı Tarikat adlı makalesinde Safeviyye'yi Sühreverdiyye tarikatının Kızılbaş ve Türk kolu olarak nitelendirir.[3] A. Gölpınarlı, Safeviyye'nin, Halvetiyye ile Kalenderiliğin birleşmesinden meydana çıktığı fikrini savunur.[4]

Osmanlı tarihçilerinin, 1. Şah İsmail'in kurduğu Safevi devletine karşı subjektif ve bazen de düşman münasebetleri, Osmanlı-Safevi çekişmelerini, savaşlarını subjektif değerlendirmeleri, aydın kısmın göçebe Kızılbaş Türklerini dışlama ve aşağılama siyaseti Safeviyye tarikatının öğrenilmemesine veya hakkında gerçeğe uygun olmayan bilgiler verilmesine neden olmuştur. Durum Azerbaycan'da da pek iç açıcı olmamıştır. Azerbaycan'da dini, tasavvufi edebiyatın, tarikatların araştırılması yasaklandığından Safevi, Bektaşi, Halveti, Nakşibendi tekkeleri araştırma objesi olmamıştır.

B. Anadolu'da ve Azerbaycan'da Heterodoks İnançlar ve Şiilik

Heterodoks inançların esasını yerel külte bağlı ve yalnız dış yapısı itibarı ile Hıristiyanlaşan veya İslamlaşan inançlar oluşturmaktadır. Nitekim Azerbaycan'da çok yaygın olan kült karakterli kutsal yerler ki, Azerbaycan'da bunlara pir veya ocak denilmektedir[5] ve orada geçirilen merasimler Z. Yampolski'nin de kayıt ettiği gibi ne eski astral külte, ne de Avesta, Hıristiyan, Kur'an normlarına uyar.[6] Resmî Şii mezhebi ile Şii tarikatları arasındaki fark, tekkelerin veya Azerbaycan'da denildiği gibi, pirlerin öğrenilmesi ile yüze çıkmaktadır.

11. yüzyılda Oğuz akını ile Anadolu'ya gelen Türkler eski inançlarını koruyan göçebe kitle olup Sünnilikten çok uzak idiler. Onların Şii olmaması, sadece eski inançlarına bağlı olmaları konusundaki fikirler ne kadar doğruysa, Sünnî çerçeveye alınmaları da bir o kadar yanlıştır. Bugün nüfusları 15-20 milyon arası gösterilen[7] Aleviler 11. yüzyıldan günümüze kadar kendi değerlerini koruyabilenlerin bir kısmıdır. Alevi olarak adlanan kesimin yapılanmasında Bektaşiyye ile beraber ve belki de daha çok Safeviyye tarikatı da büyük rol oynamıştır. Ancak son zamanlarda Aleviliği evrenselleştirme çabası[8] onsuz da çok az araştırılmış Safevi-Bektaşi münasibetlerini gölgede bırakmaktadır.

Safeviyye tarikatının kurucusu Şeyh Safiyüddin'in, Ahsan al-tavarih'e göre Sünnî olduğu[9] konusundaki fikirlerin gerçekle bağlantısı çok azdır. İ. Petruşevskiy de İran'da İslam adlı eserinde ilk Safevi şeyhlerinin Sünnî olduklarını söylemektedir. Ancak yine orada da dipnotta, İ. Petruşevskiy, Safevilerin gizli Şii olabileceklerini ve kendilerinin Sünni-Şafi adı altında saklandıklarını da bildirmektedir.[10] Bu fikri kuvvetlendirecek bir başka delil de vardır. Batını inançlı Anadolu Türklerinin başlangıçta Erdebil'e şeyhi ziyarete gitmeleri ve şeyhin kendisine seyyid demesi[11] açık şekilde Şiilikten haber verir. 1490'da yazılmış ve Safeviyye tarikatı hakkında bilgileri içeren en eski yazmalardan biri olan ve Ayasofya'da 3099 No'da kayıtlı nüshada, Şeyh Safiyüddin'den mezhebini sordukları zaman, "Biz sehabenin mezhebindeyiz", cevabını vermiştir. Aynı el yazmanın Muallim Cevdet nüshasında ise mezhebinin Ali ve evlatlarının mezhebinde olduğunu söylemiştir.[12] Safiyüddin'in şeyhi Şeyh Zahid-i Geylani (Gilani, ölm. 1291 veya büyük ihtimalle 1301) adı ile meşhur olan Şeyh Taceddin İbrahim es-Sencani Lenkeran bölgesinin Şıhakeran köyünde defnedilmiştir. Sonradan Safeviler hakimiyyete gelince Zahidilere büyük saygı göstermiş ve Mugan'da Cur, Macur ve Urungad köylerini Şeyh Zahid'in torunlarına mülk olarak vermişlerdir.[13] Bazı işaretlere bakılırsa Zahidiler Sünnî olmamıştır, çünkü Safevi şahları akrabaları olmuş olsa bile Sünnî inançlı tarikata yardım etmezlerdi. Ancak mesele hiç de isimlendirmede değil, mesele hem Zahidiyye, hem de Safeviyye tarikatlarının Anadolu'daki Bektaşiyye, Ahilik, Celvetiyye, Haydariyye, Bayramiyye gibi heterodoks inançlı olmasındadır.

Bazı tarihçiler Safeviyye'nin Şiileşmesini daha sonraki devre mesela, Şeyh Cüneyd'e bağlamaktadırlar. Bu tarihi bir miktar daha ileriye götürenler de vardır. B. Kütükoğlu'na göre Erdebil Sofileri, daha Şeyh Safi'nin torunu Sultan Hoca Ali zamanında açıkça Şiiliğe temayül ederek İran, Irak, Suriye ve Anadolu'daki zümreler ve özellikle Türkmen aşiretleri arasında taraftar toplamaya çalıştılar. Hoca Ali'nin torunu Cüneyd, Safevi tarikatını bir dini devlet hâline getirdi.[14] Demek ki, Şeyh Cüneyd zamanına kadar açık şekilde belirlenmeyen Şiilik bir devlet kurmanın ideolojisine çevrilmiş oldu.

Aslında ne Orta Asya'da, ne Azerbaycan'da, ne de Anadolu'da göçebe Türkler arasında hiçbir zaman katı Sünnilik söz konusu olmamıştır. Bu nedenle de Anadolu'da çok yaygın olan heterodoks tarikatlara, başta Bektaşiyye, Ahilik olmakla, Osmanlı sultanları büyük saygı ile yaklaşmışlardır. Durum Yavuz Selim'in hakimiyete gelmesi ile değişti. Şii-Alevî inançlı bütün Türkler Arapça'da dinsiz, imansız anlamına gelen "Mülhid" terimi ile nitelendirildiler. Kitlevi takip yalnız 1. Selim'in aşırı Sünnilik siyasetinden sonra başladı. Yavuz Selim hatta bir ara Kızılbaşların ocağı olan Bektaşiyye tarikatını kapattırdı.[15]

Osmanlı memleketinin her yerinde, özellikle 1. Selim'den sonra, Kızılbaşlar gizlice tayin edilir, öldürülür, hiçbir suçları olmadıkları durumlarda ise, sürgün edilirlerdi. Bu, başlarına koydukları oniki dilimli taca göre Kızılbaş adlandırılan ve heterodoks inançlı göçebe Türklerin bilindiği gibi Şeyh Haydar'ın zamanında değil, daha önceleri 13. ve 14. yüzyıldan kızıl börk giydikleri kesin bir şekilde bilinmektedir[16] ve bu adı da o zamandan beri taşımaktadırlar. Kırmızı börk meselesine B. Noyan başka bir açıklama getirir. Ona göre Osmanlılar beyaz börk, Türkmenler kırmızı börk kullanırlardı. Hayber Kale'si fethinde Hz. Ali başına kırmızı şal sarmıştı. Uhud savaşında Hz. Muhammed'in kılıcını kuşayan Ebu Deccane de başına kırmızı sarmıştı. Eski Türkler de sağ dönmemek kararı ile savaşta başlarına kırmızı sararlardı.[17]

Oruç Bey Tarihinde, Orhan Gazi'nin kardeşi Ali Paşa kardeşine Yeniçeri ocağını Hacı Bektaş'ın koruyuculuğuna bağlamasını ister ve şöyle der:

"Ey kardeş, bütün askerin kızıl börk giysinler. Sen ak börk giy. Sana ait kullar da ak börk giysinler."[18]

Heterodoks inanç gibi değerlendirilen Şiilik yalnız halkın arasında yaygın değildi. Ayrıca devlet adamlarından bazılarının kabul ettiği mezheb gibi, Şah İsmail devletinden daha önceleri de vardı. Meselâ İlhaniler hükümdarı Olcaytu'nun (ölm. 1316) İmammiyye Şiiliğini kabul etmesi ve bunun üzerine İlhaniler devletinin sınırları içinde kalan Anadolu'da Ebubekir, Ömer ve Osman'ın adlarının anılmasının yasaklandığı bilinmektedir.[19] Osmanlılardan da Şiilik ideolojisine bağlı olanlar vardı. Özellikle Safevi devletinin kuruluş aşamasında Bâyezid'in Karaman valisi olan oğlu Şahin Şah, Bâyezid'in diğer oğlu Sultan Ahmed'in Amasya'da bulunan oğullarından Sultan Murad Kızılbaş olmuş ve merasimle Kızılbaş tacı giymişlerdir.[20] Hatta Abbasi halifelerinden bazıları da zaman zaman Şiiliğe meyletmişlerdir. Mesela 12. yüzyıl sonlarına doğru Abbasi halifesi en-Nasır li-dinillah'ın İmamiyye mezhebine geçtiği bilinmektedir.[21]

Venedikli gezginlere göre Küçük Asya nüfusunun büyük bir bölümü, 15. ve 16. yüzyılda Şii idi. Babinger de Venedik seyyahlarının verdikleri bilgilere dayanarak Anadolu Türklerinin Şii olduğunu yazmaktadır.[22] Kısacası, o zamanlar Anadolu'nun beşte dördü Şii idi.[23]

Safevi-Osmanlı karşılaşmasını oluşturan sebeblerin başında mezhep ayrılığını saymak hiç de doğru olmasa gerek. Mesele hiç de Erdebil sufilerinin batıl inançlı olmasında değildir. Çünkü her iki tarafın birbirini dinsizlikte, Kur'an-i Kerim'in gösterdiği yolda yürümemekle suçlaması ayrı ayrı mezheblere göreyse de, yüz yıldan fazla süren çekişme ve savaşların (1514-1639) sebebi Anadolu'da siyasi hakimiyete sahib olmakta idi. Osmanlı devleti, casuslarının aracılığıyla doğuda olup bitenleri biliyordu[24] ve Safevilerin devlet kurma çabasını kendine bir tehlike olarak görmekteydi.

C. Safevi-Bektaşi İlişkileri

Safevi-Bektaşi ilişkilerinin veya işbirliginin tarihini Safevi Osmanlı karşılaşmasından önceki zamanlarda aramak gerekir. Son zamanlarda Bektaşiyye'nin uzantılarını Azerbaycan'daki aşırı Şii inançlı sektalarda aramak gibi meyl ortaya çıkmıştır. Mesela İran sınırları içinde kalan Azeraycan'da yayılan Ehl-i Hakkların, Ali'llâhilerin bir takım merasimlerinin Bektaşi inançlarına benzediklerini veya çoğu zaman aynı olduğunu savunanlar vardır.[25] Aslında başlangıçta Safeviyye tarikatının içinde olan bu aşırı heterodoks akımlar sonradan Safeviyye'nin tarikattan devlet mezhebine çevrilmesi ile ondan uzaklaşmış kesimleridir. Bilindiği gibi Safevi hükümdarları, başta 1. Şah İsmail olmak üzere, ona atfedilen Tanrı sıfatlarından çok rahatsız olmaktaydılar ve Ehl-i Hakkları, Ali'llâhileri takip etmekteydiler. Oysa Şah İsmail bizzat Bektaşi tarikatının Azerbaycan'da yayılmasını kolaylaştıracak her türlü girişimde bulunmuştur.

Ali'llâhilerle Ehl-i Haklar bir çok cehetleri ile de, Bektaşilerden farklılık arzetmekteydiler. Bektaşilerde belirgin bir tasavvuf ve İslamî inanış (Allah-Muhammed-Ali üçlüsü, Ali'yi Tanrılaştırmaz) söz konusuysa Ehl-i Haklarda ve Ali'llâhilerde Tanrı'nın antropomorflaştırılması (Tanrı'yı Ali sıfatında görme) önceliktedir. Oysa antropomorflaştırma ne eski Türk düşüncesinde (Gök Tanrı'nın antropomorflaşmaması gibi), ne de İslami heterodoks akımlarda mevcuttur. Yezidileri, Bektaşileri ve Ehl-i Hakkları aynileştirmek (horoz kültü, kardeşlik âdeti vs.) cihetleri çok yanlış olsa gerek.[26]

V. Minorski'ye göre aşırı Şiiliğin ortaya çıkması 15. yüzyıla denk gelmektedir. Bütün bu aşırı Şiiliğin İran'da ortaya çıkması eskiden beri Avesta düşüncesinin ve kısmen de Mani dininin hakim olması ile bağlıdır. İ. Petruşevski'ye göre bu sektaya dahil olanlar kendilerine Ehl-i Hak derlerdi. Şii olan Farslar onları Ali-llâhi diye adlandırıyorlardı. Bazı teknik farklarına göre bu sekta küçük gruplara ayrılmıştı. Türkiye'de onlara Kızılbaşlar, Azerbaycan'da Karakoyunlu ve Görenler, Rezaye bölgesinde Abdal-Beyi, Kazvin'de Kokavend, Mazandaran'da Hocavend derdiler.[27] Ancak hepsini birleştiren ortak bir yön vardı. Bu da aşırı Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi idi.

Safeviyye tarikatının Bektaşiyye tarikatı ile ilişkileri yeterince araştırılmamıştır. Bu nedenle de bu iki heterodoks görüşlü tarikatın ortak yönleri, süluk yakınlığı, aynı zümreye muracaat etmeleri gibi meseleler bilinmemektedir. Burada daha çok tevella ve teberraya dayanan Safevi ve Bektaşi edebiyatının ortak yönlerinden söz etmek mümkündür. Bu nedenle de, Bektaşi geleneğinde I. Osmanlı'da kumaş deseninde kullanılan bir motiftir. Aynı zamanda, tezhip sanatının ana motiflerinden de biridir. Köken olarak "Hata", "Hatay", "Huten" adlarıyla anılan Çin Türkistanı'na bağlanır. Oradan esinlenerek bu motife "Hatai" adı verilmiştir.

Orta-Asya'dan İran yoluyla Anadolu'ya ulaşan "Hatai" motifinin en yaygın kullanım alanını bulması, Osmanlılar dönemine rastlar. Motif, her asırda farklı özellikler gösterir.

Hatai motifi, değişik çiçeklerin dikine kesitinin anatomik çizgilerinin üsluplaştırılmasıyla ortaya çıkan şekildir. Buna uzunluğuna kesit de denir. Genelde motifte gül, karanfil, lale, şakayık vb. çiçekler kullanılır.

Türk kumaşlarında, özellikle saray kumaşlarında ve giysilerinde, çinilerde bu motiflere çok sık rastlanır.

II. İpek ve klaptanla (klaptan: eğirme çarkı ile sarılan sırma veya telle karışık ya da pamuk ipliği türü) dokunan sert bir tür kumaştır. Çözgü ipliği ham ipektendir ve kumaşa istenilen sertlik bununla verilir. Atkısı büklümlü iki ipek telli ve bir klaptanlıdır. 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra rastlanılan bu kumaştan, padişahlara çeşitli dış kaftanlar yapılmıştır.

Bkz. Melek Sevüntekin Apak / Filiz Onat Gündüz / Fatma Öztürk Eray: Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın No: 362, Ankara 1997: 25, 34-35, 149.

Hatai yedi büyük şairin içine girmekte, Ayin-i Cem'de her zaman ondan varsağılar okunmaktadır. Burada şunu da kaydetmekte yarar vardır. Bektaşi Alevi cemaatinin kutsal kitabı olan İmam Cafer-i Sadık Buyruğu ile beraber çok saygı duydukları bir kitabları da Şeyh Sefi menakıbıdır. Bugün de Hatai ve Şeyh Sefi hafızada canlı olarak yaşamaktadır ki, biz bunu Hatai'nin vatanında bile bu şekli ile göremiyoruz. Alevi ağızlarında dolaşan Şah Hatai şiirleri ve menkıbeleri Bektaşiyye tarikatında Safevi unsurlarının çok etkili olduğunun göstergesidir.

Safevi tarikatının Anadolu'da yayılması ve tekkelerinin kurulması 14. yüzyıla tesadüf eder. Şeyh Safiyüddin'in müridlerinden Şeyh Abdurrahman-ı Erzincani Amasya'da Safeviyye tekkesini kurmuştu. Gaziantep'de iskân etmiş olan Baraklar Şii oldukları hâlde son dönemlerde Sünnileştirilmişlerdir. Kendilerini Şeyh Abdurrahman-ı Erzincani'nin müridleri bilen Baraklara göre bu Safevi şeyhi, onları Sünnileştirmekle görevlendirilmiştir. Hatta Baraklar son dönemlere kadar Şeyh Erzincani'nin müridlerine ve tekkelerine bahşiş veriyorlardı.[28] Baba İlyas, Baba İshak ve onlardan sonraki ayaklanmalara sahne olmuş Elmalı'da, Amasya'da, Erzincan'da, hatta Rumeli'de Safevilerin müridleri vardı. Erzincan'da, özellikle Tekelülerin Erdebil ocağına çok bağlı olmaları, bu yörede de Safeviyye tekkelerinin olması fikrini akla getiriyor. Nitekim 1. Şah İsmail de babasının ve dedesinin düşmanı olan Şirvanşahlar üzerine Erzincan'dan hareket etmiştir. Safevi devletinin kurulmasında önemli rol oynayan Anadolu mürid kitlelerinden Tekelüleri, Karamanluları, Ustacaluları, Dulkadırlıları, Bayatları, Varsakları göstermek mümkündür. Bu durumu F. Sümer daha açık şekilde belirtmiştir: Ona göre

"tarikatın başı Azerbaycan'daki Erdebil şehrinde, gövdesi de Anadolu'da idi. İran'da tarikatın pek az mensubu vardı ki, bunlar da Erdebillilerden, Karaca Dağ Türklerinden, Talişler'den, Erran'daki Karamanlu ve Kaçar boylarından idiler."[29]

Bu sonuncu fikri tamamıyla kabullenmek mümkün değildir. İ. Petruşevski'nin ve diğer Azerbaycan tarihcilerinin eserlerinden anlaşılıyor ki, ilk Safevi müridleri Azerbaycan yöresinde meskenleşmiş göçebe Türklermiş. Fars kabilelerinden yalnız Talışlar Safevi tarikatına katılmış ve sonuna kadar bu tarikata mensup olmuşlardır. Hem devletin kurulmasında, hem de idaresinde Farsların hiçbir rolü olmamıştır. Sadece 1. Şah Abbas'dan sonra Farslar Safevi Kızılbaş devletinin yönetimini ele geçirebildiler. Ancak Safeviyye tarikatı oluştuğu ilk zamanlardan beri devlet adamlarının dikkatini çekmiştir. Mesela meşhur tarihçi Reşideddin Şeyh Safiyüddin Erdebili'nin müridi olmuştur. Aynı zamanda Emir Çoban, İlhanlı hükümdarı Abu Said Bahadır Han, adı geçen şeyhin müridleri arasında yer almaktaydılar.[30]

Safeviyye tarikatı Şeyh Safiyüddin'in oğlu Sadr al-Din (şeyhlik yılları 1334-1392), Hace Ali (şeyhlik yılları 1392-1429), Şeyh İbrahim (şeyhlik yılları 1429-1447) zamanlarında artık Irak'a, Suriye'ye, Anadolu'ya, Belh'e, Buhara'ya kadar yayılmıştır. Erdebil ocağının siyasi nüfuzunun büyüklüğü Emir Teymur'un ona saygısından ve Osmanlı hükümdarlarının Erdebil tekkesine her yıl "çerağ akçesi" göndererek hürmetlerini bildirmelerinden görülmektedir.[31]

Şunu özellikle kaydetmekte yarar vardır ki, Safeviyye'ye bir taraftan sevgi ve ilgi, diğer taraftan nefret ve düşmanlık bu tarikatın devlete kadar uzayan bir yapılanma geçirmesi ile bağlıdır. Safevilerin devlet oluşturma düşüncesine destek veren Anadolu müridleri idi. Kısaca söylemek gerekirse, tarikattan devlete giden yolda Anadolu'daki batıni inançlı Türklerin rolü Azerbaycan Türklerinin faaliyetinden daha büyük olmuştur. Bunun en büyük nedeni de, ezilen batıni inançlı Türklerin kurtuluşu Erdebil ocağında görmeleri idi. Eski göçebe yapısına sahip devlet kurma ideali hiç kuşkusuz Şeyh Safiyüddin Erdebili'nin altıncı kuşakta varisi olan 1. Şah İsmail'le gerçekleştirildi. Bu ise, Türk düşüncesindeki devlet kurma çabasının tasavvufî bir şekile bürünmesinin göstergesidir. Safeviler ilk devlet kuran tarikat mensupları değildiler. Onlara kadar Orta Asya'da ve 14. yüzyılda Ankara'da kısa bir süre için Ahiler bir devlet kurmuşlardı. Ancak Safevi devletinin ömrü seleflerinden farklı olarak uzun oldu. Kimilerince hoş karşılanmayan göçebe geleneğine uygun devlet kurma düşüncesi, göçebe psikolojisi ve yaşam tarzı açısından oldukca makûl ve gereklidir, denilebilir. Tabii ki, olaya bir de aşağılanan Etrak-ı bi-idrak diye adlandırılan, devletin her türlü yardımından yararlanamayan, eski töre ve geleneklerine, inançlarına, kimliklerine sıkı bağlı göçebe Türklerin gözü ile bakmak gerekir.

Son dönemin Türkiye tarihçilerinin eserlerinde de Safevi devletine ön yargılı bakış hâkimdir. Bu bakışlarda Şah İsmail'in şahsiyetinden tutun Şiilik konularına kadar, her türlü karalayıcı fikirlere rastlamak mümkündür. Hatta bazıları Şah İsmail'in 1502'ye kadar Azerbaycan'ın büyük bir kısmını işgâl ederek (sanki Azerbaycan'da doğup büyümemiş, dışarıdan gelmiş yabancıymış gibi) Tebriz'de "Şah" ünvanı almasını yazmaktan utanmıyorlar.[32]

Şimdilik Safeviyye tarikatının Bektaşiyye'ye veya aksine ne gibi etkiler gösterdiği, yapılanma dereceleri bilinmemektedir. Ancak Safeviyye tarikatında da tıpkı Dedegân kolunda olduğu gibi şeyhlik postu babadan oğula geçiyordu. Bu ise, eski Türk beylik kurumunun İslam tasavvufu şeklinde yaşatılmasından başka bir şey değildir. Tabii ki, beylik kurumunun korunması tarikatın ilk başta devlet yapısına uygun bir biçimde yapılanmasından haber veriyor. Safeviyye tarikatı karşısına koymuş olduğu amaca devlet kurmakla ulaşabildiyse, Bektaşiyye Osmanlı ordusunun yapısını oluşturdu.

Çaldıran savaşına kadar Safevi devletinin sınırları Ceyhun'dan Fırat'a (bazılarına göre Elbistan'a) kadar geniş bir alanı kapsamaktaydı. Bu nedenle de Safevilerin, Anadolu'da büyük çoğunluğu göçebe Türk olan müridleri her fırsatta isyana hazır idiler. Bu müridler 1. Şah İsmail'i aralıksız olarak Fırat'ın ötesini de fethetmeğe çağırırlardı. Belki de bu korkunun neticesiydi ki, Sultan Selim ve ondan sonra Kanunî Sultan Süleyman döneminde devletin temel siyasetinde artık Kızılbaşlığa karşı olma durumu belirliyordu. Osmanlı devleti işi oraya kadar götürmüştü ki, çoğunluğu Sünnî olmayan kitleyi Kızılbaş, Râfizi, Zındık ve Mülhid gibi adlarla göz altına alır, cezalandırır, öldürürdü.[33]

Osmanlı devletinin Safevilere şübhe ve korku ile bakışı, 1. Şah İsmail'in ölümünden sonra da devam etti. Meselâ Şah Tahmasb'ın 2. Selim'in ve 3. Murad'ın cülusları dolayısıyla Edirne ve İstanbul'a gönderdiği elçilerin halktan kimse ile görüştürülmemesinin tenbih edilmesi[34], Safevi nüfuzunun Osmanlıda çok etkili olduğunu kanıtlar. Çok büyük bir ihtimalle,Erdebil ocağının Safevi devletinin kurulmasından sonra tarikat yapısını kaybetmesi ile Anadolu'daki müridler Bektaşiyye tarikatına geçmişlerdir. Mühimme Defterleri'nden alınan bilgilere göre Safevi Kızılbaş halifeleri Hacı Bektaş ocağında kurbanlar keserlermiş.[35]

Bektaşiyye'nin bir tarikat gibi şekillenmesi de 16. yüzyılda Balım Sultan'ın hizmetlerine bağlanmaktadır. Safevilerin Anadolu'da propagandasının da bu dönemlerde güçlenmesi, her iki tarikatın Şii akidelere dayanması ve aynı amaca hizmet etmesi ile izah edilebiler. Y. Ocak'a göre Alevilikte Hz. Ali, Oniki İmam ve Kerbela olayı başta mevcut olmayıp 16. yüzyıl başlarında Safevi hükümdarı Şah İsmail'in tarafından tesis edilmiş ve Alevilik, İslamdır. Hakk-Muhammed-Ali yolunun Kırklar Meclisinde olgunlaştığı ve Oniki İmamlarla devam eden; İmam Cafer-i Sadıkın akıl ölçüsünü rehber olarak alan, Horasan erenlerinin himmetleriyle Anadoluya gelen Hazret-i Pîrle ve ulu ozanlarımızın nefesleriyle hayat bulan inancın adıdır.

Alevilik inancı, hayatın amacını insanın ham ervahlıktan çıkarak insan-ı kâmil olup özüne dönmek olarak tanımlar. Bunun için de Mürşid Pîr ve Rehber huzurunda ikrar verilerek Dört Kapı Kırk Makam aşamasından geçilir. İnancımızın uygulandığı mekân cemevidir.

[I. Avrupa Dedeler Kurultayı (Nijmegen / Hollanda, 21-22 Mayıs 2005), I. Türkiye Alevi Dedeler Kurultayı (Karacaahmet Sultan Dergâhı / İstanbul, 29-30 Ekim 2005), I. Avrupa Alevi Dedeler Şurası (Eindhoven / Hollanda, 24 - 25 Aralık 2005)]

Alevilik bugünkü görüntüsünü bu devirde kazanmıştır.[36] Bektaşi ocağında Safevi büyüklerinden Şeyh Safiyüddin'in, Şeyh Cüneyd'in, Şeyh Haydar'ın bilinmesi, Hatai'nin çok sevilmesi, diğer taraftan da Azerbaycan'da Bektaşiyye'nin katkısı ile Safevi devletinin kurulmasından sonra ortaya çıkan Ali'llâhilerin, Kırkların, Ateşbagilerin, Baba Yadigarilerin farklı derecede olsa da, Hacı Bektaş'ı tanımaları[37] bu iki tarikatı birbirine çok bağlı kılar. Hatta Kırkların Bektaşilerin bütün velilerini tanımaları, ellerinde Bektaşilerin eserlerinin olması, niyazlarında Şah Hatai'yi anmaları[38] bu aşırı Şii tarikatını, Bektaşiyye ile aynileştirir. Hoy yöresinde bir Karağoyunlu köyünde İ. Mélikoff'a köyün ağası, Anadolu Alevileri ile kendilerinin aynı dine bağlı bulunduklarını, fakat Alevilerin Şah İsmail tarafından sufiliğe kaydırıldığını, Bektaşiler tarafından da kurumlaşmış tarikat biçimine yönlendirildiklerini, kendilerinin ise öğretilerini saflığı ile koruduklarını ifâde etmiştir.[39] Azerbaycan'da Safeviyye tarikatının hakimiyete gelmesinden sonra oluşmuş, özellikle Kırklar ve Ateşbagiler Bektaşiyye tarikatı ile sıkı bir ilişki içinde idi. Ancak adları geçen tarikatları Bektaşiyye kolu olarak adlandırmak doğru olmazdı.

Anadolu'da kurulan Bayramiyye tarikatı Safeviyye'nin bir kolu niteliginde idi. Nitekim ekincilerin piri olan Hacı Bayram'ın şeyhi Somuncu Baba lakabı ile bilinen Ebu Hamid Aksarayî (ölm. 1412) Tebriz'in Hoy kasabasında Şeyh Safiyüddin'in torunu Hace Alaeddin Erdebili'ye (ölm. 1429) intisab etmiş ve Anadolu'ya da irşad vazifesiyle gönderilmiştir. Hatta bazı bilim adamları Bayramiyyeyi Safeviyye'nin üç kolundan biri olarak bilmektedirler.[40] Hacı Bayram Veli'nin Osmanlı sultanına şikayet edilmesinin sebebi de, onun silsile bakımından Erdebil sufilerine ulaşıyor olmasıdır. Hem mürşidinin hem de kendisinin Konya'da Şeyh Bedreddin'le görüşmüş[41] olması da, onun yönetim tarafından gözden düşmesine neden olmuştur. Şeyh Bedriddin'in ise Ehl-i Sünnete muhalefet ettiği, Kızılbaşlarla bir olup isyan ettiği bilinmektedir.[42] Taraftarlarının sonradan Kızılbaş-Alevilerin içinde yer alması da bu şeyhin batıni inancından haber vermektedir. Hacı Bayram'ın, 2. Murad ile görüştüğü ana kadar oniki dilimli taç giymesi, bir daha silsilesini Safeviyye ile bağdaştırmaktadır.

Osmanlıların Safevi devletini ortadan kaldırma siyasetinin ki, Yavuz Selim'den beri gelmekteydi, başarı ile sonuçlanmamasının sebeplerinden biri ve esaslısı Bektaşilerin ve onların manevi müridleri olan Yeniçeri ocağının bunu istememesi idi. Çaldıran savaşında da büyük kayıplar vermiş Osmanlı ordusunun Yeniçerileri savaşı devam ettirmek istemediler.[43] Bu bir kez daha Bektaşilerin Safevileri tuttuklarını isbatlamaktadır.

D. Bektaşiyye'nin Baba Samit Kolu

Bektaşiyye tarikatı Türkiye'de ve yurt dışında iyi öğrenilmiş olsa bile, onun Azerbaycan'da yayılması hakkında gerekli araştırma yapılmamıştır. Bu nedenle Bektaşiyye'nin Azerbaycan'da yayılma tarihi belli değildir. Bilinen tarih 16. yüzyıl olarak kabul edilmektedir. Ancak 14. yüzyıla ait edilen Sofi Hamid pirinin giriş kapısında, 16.-18. yüzyıllarda Baba Samit tekkeleri için karakteristik olan Nadi Aliyen duası yazılıdır. 15.-19. yüzyıllarda Azerbaycan'da yaygın olan tekkelerin, türbelerin çoğunda Nadi Aliyen duası yazılmıştır. Buradan iki sonuca varabiliriz: Birincisi, Bektaşiyye'yi Azerbaycan'a getirmiş Baba Samit'in Şah İsmail'in hakimiyete gelmesinden önce Azerbaycan'da bulunması, ikincisi, Baba Samit'ten daha önce Bektaşiyye'nin Azerbaycan'a girmesi olabilir.

Bektaşiliğin bir kolunun Azerbaycan'da, Nahcivan'da ve özellikle şimdiki İran Azerbaycanı'nda yayılmasını bildiren A. Bennigsen'le Ch. Lemercier-Quelquejay bu kolun Baba Samit olduğunu yazmazlar.[44] Onlar daha çok Ali-llâhilik ve Ehl-i Haklar üzerinde durmaktadırlar ki, bunların da daha çok, yukarıda da denildiği gibi, Safeviyye tarikatından çıktığı düşünülmektedir.

Büyük bir ihtimaldir ki, Bektaşiyye'nin Baba Samit kolunun Azerbaycan'da yayılmasından sonra Safeviyyeden ayrılan ve aşırı Ali sevgisi gösteren, Ali'yi Tanrılaştıran Ehl-i Haklar ve Ali'lâhiler Hacı Bektaş'ı kendilerine yakın bilmiş, onu Ali'nin bir görüntüsü gibi değerlendirmişlerdir. Ancak daha çok İran Azerbaycanı'nda yaygın olan Kırklar, Ateşbagiler gibi tarikatlar Bektaşiyye'nin bir kolu değil, sadece Hacı Bektaş'ı büyük veli bilen aşırı heterodoks tarikatlardır. Azerbaycan'da bu tarikatlar Şii din adamları tarafından takip edilmiş, hiçbir zaman hoş karşılanmamıştır. Buna rağmen, Baba Samit tekkeleri devlet ve din adamları tarafından kaygı ile karşılanmıştır. Demek ki, hem Safeviyye hem de Bektaşiyye'nin Azerbaycan kolu aşırı Şiilige meyletmemişlerdir.

14. yüzyılın ilk yarısında kurulan Safeviyye tarikatı Anadolu'da, özellikle Bozok denilen bölgede geniş şekilde yayıldı. Anadolu Türkmenlerinden Tekelüler, Dulkadırlılar, Ustacalular, Bayatlar vb. kitlevî şekilde bu tarikata intisab ettiler. Safevi devletinin kurulmasında büyük rol oynayan Anadolu dervişleri, tarikatın fıkha dayalı Şii mezhebi ile yönetilmesinden sonraki boşluğu doldurmak için Safeviyye'ye yakın Bektaşiye tarikatına yöneldiler. Bu boşluğu belki de ilk sezen 1. Şah İsmail'in kendisi olmuştur.

Bektaşiyye'nin Balkanlar'da yayılmasından sonra Baba Samit kolu, Safeviyye'nin heterodoks tarikat yapısından Şii mezhebine geçmesi, Azerbaycan'da kurulan devletin resmî dinî ideolojisini oluşturması ve Erdebil ocağı ileri gelenlerinin, başta Şeyh Haydar'ın yerinde kalan oğlu olmak üzere, hâkimiyete gelmeleri sonunda ortaya çıktı. İşte bu tarihî değişimi ve oluşmakta olan boşluğu fark eden Safevî hükümdarı 1. Şah İsmail, Bektaşiliğin Azerbaycan'da yayılmasına kolaylık sağlayacak bir ferman verdi. 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra şimdiki bağımsız Azerbaycan'ın Aran denilen kısmında Bektaşiliğin Baba Samit koluna giren tekkeler kuruldu. Aran bölgesi hem yerli hem de Anadolu'dan gelmiş göçebe kavimlerle meskunlaşmıştı. Bektaşiyye tekkesinin ilk olarak orada kurulması dahili bir talepten ortaya çıkmıştı. Baba Samit tekkelerinin kurulması ile 14.-15. yüzyıllara dayanan Safevî-Bektaşî ilişkileri yeni bir aşamaya girdi. Temel ideolojisini Kızılbaşlığın oluşturduğu Safeviyye tarikatının yerini daha ılımlı Bektaşilik almış oldu. Ancak bu hiç de Safeviyye tarikatının ortadan kalkması demek değildi. Ehl-i Beyt sevgisi üzerinde şekillenen Safevi ideolojisine yabancı olmayan Baba Samit tekkeleri siyasî-kültürel alanda Safevi devletinin Türklük siyasetini destekleyerek Safeviyye tarikatı ile beraber yöre halkını irşada başladı.

Bektaşiyye'nin Azerbaycan'da yayılmasının başlıca sebebi Anadolu'da büyük nüfuza sahib bir tarikat aracılığı ile Türkmenlari elde tutmaları idi. Bu fikri kuvvetlendiren bir delil de, Safevi şahlarının Baba Samit tekkelerini kontrolde tutması idi. Safevi devletinin kurulması ile beraber, Osmanlı yönetimi ile ister istemez açık bir zıtlaşmaya gidilmişti ve Safevi tarikatı Anadolu'da kontrolü elinde tutmak için Şamlu ve Rumlu kabile birliklerinin Anadolu'da kalan soydaşları ile Baba Samit tekkeleri aracılığı ile alaka kurdu.

Bektaşiyye'nin Baba Samit adlı Bektaşi halifesi tarafından Azerbaycan'a getirilmesi, yapılan araştırmaya göre, 1. Şah İsmail dönemine denk geliyor. Yukarıda da söylendiği gibi, kesin şekilde nerede ve ne zaman ilk Bektaşi tekkesinin kurulduğu belli değildir. Belli olan şudur ki, Aran'dan başlayan Baba Samit tekkeleri hemen hemen şimdiki bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bütün taraflarına yayılmıştır. İran Azerbaycanı'nda araştırma yapmak imkânı olmadığından Bektaşiyye'nin orada yayılma derecesi hakkında kesin bir şey söylemek mümkün değildir.

Bektaşiyye'nin Baba Samit kolunun kurucusu olan Baba Samit'in adına tarihi kaynaklarda rast gelinmemektedir. Ancak Baba Samit'in Sabirabad bölgesinin Şıhlar köyünde mevcut olan türbesi ve türbe üzerindeki yazı, bu şahıs ve Bektaşiyye'nin Azerbaycan kolu hakkında azıcık da olsa bilgi vermektedir. Türbenin Sabirabad'da olması Bektaşiyye'nin Azerbaycan'ın Aran bölgesinden başlayarak diğer bölgelere de geçtiğinin göstergesidir. Baba Samit'in türbesi 1585'de Şah Tahmasb zamanında Şirvan beylerbeyi tarafından yaptırılmıştır. Bu da, bu bektaşi halifesine Safevi hükümdarlarının büyük değer verdiğini isbatlar. Türbe yazısında Baba Samit Hacı Bektaş Veli oğlu diye adlandırılır ve halife olduğu vurgulanır.[45] Doğum ve ölüm tarihi taş kitabede kayıtlı değildir. Büyük bir ihtimalle, Şah İsmail zamanında Azerbaycan'a gelmiş bu Bektaşi dervişi kendisini Hacı Bektaş'ın manevi oğlu olarak adlandırmıştır. Onun doğum tarihi bilinmediği gibi, ölüm tarihi de bilinmemektedir. Kendisini Hacı Bektaş oğlu diye adlandırmasından ve bazı işaretlerden onun Anadolu'dan geldiğini söylemek mümkündür. Baba Samit'in etrafında oluşan derviş zümreleri çok kısa bir zamanda Safevi Kızılbaş devletinin hududlarına yayıldılar ve Şah tarafından halife adı alarak tekkelerini kurdular.

Baba Samit tekkelerinin Şirvan bölgesi dahilinde uzun zaman faaliyet gösterdiğini tastik eden çoğu epigrafik abideler mevcuttur. Ancak şimdiye kadar araştırılmayan bu mezar taşları Bektaşiyye'nin Azerbaycan kolu ve Şirvan'da yayılma derecesi hakkında bilgi edinmeye engel olmaktadır. Durum diğer bölgeler için de aynıdır. Buna rağmen, bazı Bektaşi pirleri kesin olarak bilinmektedir. Mesela, Abşeron'da Halil Baba piri, Şamahı'da Dedegüneş piri, Beylegan'da Peygamber abideleri, Ali Bayramlı'da Sofi Hamid piri Bektaşi tekkeleridir.[46] Burada şunu da ilave etmek gerekir ki, bazı pirlerin Baba ünvanlı olması dolayısı ile onların Baba Samit ocağına bağlı olabileceği fikrini doğurur. Mesela, Zagatala'da Sarı Baba, Dağlık Karabağ'da Matik Baba, Kuba'da İsa ve Hazarat Babalar, Bakü'de Ali Baba, Kobustan'da Sarı Baba vs. tekkelerden Bektaşiyye'nin Azerbaycan'da yalnız Şii değil, aynı zamanda Sünni kesimin de yaşadığı Zagatala ve Kuba gibi bölgelerde de yayıldığını görüyoruz. Bu tekkelerin bir çoğunun kitabesinde Nadi Aliyen duası ve ondört masumun adı yazılmıştır. Bazı Bektaşi pirleri İslamdan önceki kutsal yerlerin üzerinde yapılmıştır. Bu da Bektaşiyye'nin eski inançlara büyük değer verdiğini isbatlar. Ayrıca bununla Bektaşiyye tarikatı yerli halkın sevgisini kazanmak istemiştir.

Bektaşi şeyhlerinin 17.-18. yüzyılda Bakü ve etrafında halkı irşadla meşgul oldukları bilinmektedir. Bu tekkelerin veya türbelerin taş yazılarından şeyhlerin şeceresini de öğrenmek mümkündür. Mesela, Buzovna'da 17. yüzyıl ait bir türbede bektaşi şeyhi Muhammed Mömin'in, babası Ali'nin ve dedesi Koca Ali'nin isimleri zikredilir ve adları geçen şeyhlerin Bektaşi halifeleri oldukları bildirilir. Bu da Bektaşi tekkelerinin Bakü'de en geç 16. yüzyılda mevcut olduğunu gösterir. Halifelerin tayin edilmesi, elde bulunan vesikalara göre, Safevi hükümdarları tarafından fermanla gerçekleştiriliyordu. 1. Şah İsmail zamanında başlayan bu tip fermanlar sonuncu Safevi hükümdarı Şah Sultan Hüseyin zamanına kadar devam etmiştir. Mesela, Şah Sultan Hüseyin 1704-1705'lerde Şirvan mahalinde mevcut olan Baba Samit tekkelerine halifeler tayin edilmesi hakkında fermanlar imzalamıştır. Bu fermanlarda insanlara İslamın doğru yolunu gösteren, namaz ve orucu farz bilen, kötülükleri, dinden sapmaları aradan kaldıran Bektaşi şeyhlerinden bahsedilmektedir.[47] 1. Şah İsmail zamanından başlayarak devamlı olarak verilen fermanlar Safevi şahlarının Bektaşiyye tarikatına kendi tarikatları gibi baktıklarının bir kanıtı olsa gerek.

Azerbaycan'ın hemen hemen her bölgesinde tekkeleri olan Bektaşiyye tarikatı Safevi-Kızılbaş devletinin kültürel hayatında çok büyük rol oynadı. Hatta bazı noktalarda Bektaşiyye, Safeviyye kadar ve ondan daha fazla önem kazanmış oldu. Safevi hükümdarları da, bu iki tarikat arasına hiçbir ayrılık koymadılar. Şunu özellikle kaydetmek gerekir ki, Baba Samit tekkelerinde en büyük görev halifelik olduğu gibi, Safeviyye tarikatının da Şah'dan sonra en büyük ünvanı halifet el hülafa idi. Tezkiret al-Mülk eserine göre bu ünvan Şeyh Safiyüddin zamanında tesis edilmiş ve 18. yüzyıla kadar varlığını sürdürmüştür.[48] Her iki tarikatta da ileri gelenlerine halife ünvanının Şah tarafından verilmesi, Safeviyye ile Bektaşiyye'nin aynı edeb erkânlı tarikatlar gibi anlaşılmasından ileri gelmekteydi.

17. yüzyıla doğru Baba Samit tekkeleri ve aynı şekilde Safevi tarikatı da 1. Şah Abbas'ın aşırı Farslaştırma siyasetinden etkilendiler ve Kızılbaşlık propagandasını geri plana atarak varlıklarını 20. yüzyılın 30.-40. yıllarına kadar sürdürdüler. Ancak aynı bölgelerde beraber faaliyet gösteren Safevi tekkeleri ile Baba Samit tekkeleri artık 18. yüzyılda formel şekilde mevcut idiler. Devletin ileri gelenleri, özellikle göçebe Türk aşiretlerine mensup olanlar bu devletin sonuna kadar halife ünvanı taşımakta idiler. Ancak hem Safeviyye, hem de Bektaşiyye tarikatlarının etkilerini kaybetmelerinin esas nedenlerinden biri göçebe Türkmen kabilelerinin ki, bunlara Kızılbaş denilirdi, yavaş yavaş devlet idarelerinden uzaklaştırılması oldu. Kızılbaşların gözden düşmesi daha erken Şah Tahmasb'ın oğlu 2. Şah İsmail zamanında (1576-1577) başlamıştır. Ancak V. Bartold'un ve diğer tarihçilerin de yazdığı gibi 1. Şah Abbas'a kadar siyasi güç Türklerin, yani Kızılbaşların elinde idi.[49]

E. Sonuç

Azerbaycan'da kurulan Baba Samit tekkelerinin en büyük hizmeti, Sovyet Dönemi'nde mescitlerin kapatıldığı ve ambarlara çevrildiği bir zamanda millî esaslara dayalı dinî inancı koruyabilmeleri, millî mücadeleye önderlik etmeleri oldu. Ne yazık ki, Stalin repressiyası (mezalim) ve ateist propogandası sonunda diğer tekkeler gibi Baba Samit tekkelerinin de çoğu kapatıldı, edebî eserleri ve belgeleri yakılarak yok edildi.

Notlar

[1] A. Kesrevi'den sonra Safevilerin Kürd kökenli olduğu fikrini savunanlardan biri de Z. V. Togan olmuştur. F. Sümer, A. Kesrevi'ye dayanarak Şeyh Safiyüddin Erdebili'nin Firuz Şah adlı Sincarlı bir Kürd'ün neslinden geldiği şüphe götürmez bir şekilde ortaya konmuştur, der. Bkz. Sümer F. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1992, s.1. A. Kesrevi bir Türk ve özellikle Azerbaycan Türk'ü düşmanıdır. Onun bütün eserlerinde İran'da ve şimdiki bağımsız Azerbaycan'da yaşayan Türklerin kökeninin Fars olup sonradan zorla Türkleştirildikleri savı meşhurdur. Başka bir yerde F. Sümer kendi kendine karşı çıkarak şöyle yazar: Şah İsmail'in Farsça'dan çok Türkçe şiirler yazması ve Ali Şir Nevai'nin eserlerine düşkünlüğü ana dilinin Türkçe olmasından ileri geliyordu. (s.6) Türkçe Safevi sarayının resmi dili olarak 1. Şah Abbas'dan sonra da devam etti.
[2] Saffat as-Safa Elyazma, LGPB, Katalog Dorna, No: 300, 54b, 142b, 155b, 160a, 163b, 332b vs.
[3] Massignon L. Tarikat, İslam Ansiklopedisi, c.12/1, İstanbul, 1993, s.14
[4] Gölpınarlı A. 100 Soruda Türkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul, 1969, s.233
[5] Azerbaycan'da tekkelerin kalıntısı olan ve yerli halk tarafından pir veya ocak diye adlandırılan kutsal yerler hakkında parmakla sayılacak kadar araştırma yapılmıştır. Bkz. Petruşevskiy İ.P. O Dohristianskih Verovaniyah Krestyan Nagornogo Karabaha, Bakü, 1930; Meşçaninov İ.İ. Pirı Azerbaydjana, İzvestiya Gosudarstvennoy Akademi İstori Materialnoy Kulturu, c.IX, vıp, 4, Leningrad, 1931; Yampolskiy Z.İ. Azerbaycanda Gedim Dinler, Bakü, 1958; Yampolskiy Z.İ. Pirı Azerbaydjana, Voprosı İstori Religi i Ateizma, c.VIII, Moskva, 1960; Alekperov A.K. Kultı Azerbaydjana i Antireligioznaya Rabota, Bakü, 1959; Nemet M. Azerbaycanda Pirler, Bakü, 1992; Bayat F. İslamın Millileşmesinde Türk Halk Sufizminin Rolu, Elmi Araştırmalar, 1-2, Bakü, 2000
[6] Yampolskiy Z. İ. Pirı Azerbaydjana, Voprosı İstori Religi i Ateizma, c.8, Moskova, 1960, s.219
[7] Önder A. T. Türkiye'nin Etnik Yapısı, Ankara, 1999, s.61, 62, 65
[8] Aleviliği evrenselleştirmek çabası (Yunan felsefesinden alıntılar, Eline Diline, Beline düsturunun Mani dininden gelmesi, fena-fillahın Nirvana ile benzerlikleri vs.) Aleviliğin milliliği ile zıtlık oluşturmaktadır. Milli olanın evrensel olması temeldeki öğelerin dıştan gelmesi anlamı ile bağdaşmaz, sadece insanlığa sevgi ile bakmasında, herkesin malı olabilmesinde kendini göstermiş olur. Alevilik milli bir din veya inanç sistemiyse, o hâlde ana öğeler eski Türk inanç sisteminden gelmiştir.
[9] Bkz. Browne E.G. Persian Literature in Modern Tımes, Cambridge, 1924, s.43
[10] Petruşevskiy İ. P. İslam v İrane, Leningrad, 1966, s.364
[11] Şeyh Safiyüddin Erdebili 21 göbekte yedinci imam Musa-i Kazıma ulaşır. Bkz. Petruşevskiy İ. P. Oçerki po İstori Feodalnıh Otnoşeniy Azerbaydjane i Armeni v XVI - Naçale XIX vv. Leningrad, 1949, s.68
[12] Gölpınarlı A. 100 Soruda Türkiye'de Mezhebler ve Tarikatler, İstanbul, 1969, s.232
[13] Nemet M. Azerbaycan'da Pirler, Bakü. 1992, s.39
[14] Kütükoğlu B. Osmanlı-İran Siyasi Münâsebetleri, İstanbul, 1993, s.1
[15] Bkz: Faroqhi S. The Tekke of Hacı Bektaş: Social Position and Economic Activities, Journal of Middle East Studies, 1976, No:7
[16] Sümer F. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1992, s.111
[17] Noyan (Dedebaba) B. Bektaşilik Alevilik Nedir? İstanbul, 1995, s.16-17
[18] Oruç Bey Tarihi, İstanbul, 1972, s.34
[19] Sümer F. age, s.10
[20] Sümer F. age, s.34, 35
[21] Ocak A. Y. Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul, 1996, s.187
[22] Babinger F. Marino Sanuto's Tagebücher als Qelle zur Gesschichte der Safawijja, Ajab-nama, A Wolume of Oriental Studies Presented to E.G.Browne, Cambridge, 1922, s.34-35
[23] Mélikoff İ. age, s.161
[24] 2. Bâyezid Dönemine Aid 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, Hazırlayan, İ.Şahin, F.Emecen, İstanbul, 1994
[25] Bkz: İvanov W. The Truth-Worshippers of Kurdistan, Ahl-I Haqq Texts, Bombay, 1953; Nur Ali-Shah Elahi, L'Esoterism Kurde, Traduction et commantere M.Mokri, Paris, 1966; Mélikoff İ. Uyur İdik Uyardılar, İstanbul, 1994
[26] Mélikoff, age, s.121-125
[27] Petruşevskiy İ. P. İslam v İrane, Leningrad, 1966, s.307
[28] Şeyh Abdurrahman Erzincani'yi pir bilen bir şiir de Baraklar arasından derlenmiştir:

Şıdoğlu pirim şıh Abdurrahman ol Ali'zade
Döğüşün görenler olurdu feda
Umarım Allah'dan cennetlik ede
Ahirete yaralı gittim hele ben

Bu bilgiyi bize Öğretim Görevlisi R. Ersoy vermiştir. Onun derledigi iskan türkilerinde aşiret beylerinden birinin tarikata (büyük ihtimalle, Safevi tarikatı olabilir) mensupluğu ve Şiiliği bildirilmektedir:

Kılıçoğluyum tarikatta yerim var
El içinde namus gayret arım var
Muhamet Hak Ali der pirim var
Dünya sende bir murazım kalmadı.

[29] Sümer F. age, s.12
[30] Petruşevskiy İ. P. İslam v İrane, s.363
[31] Kütükoğlu B. age, s.2
[32] Bkz. Küçükdağ Y. Osmanlı Devleti'nin Şah İsmail'in Anadolu'yu Şîîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osmanlı 1, Siyaset, Ankara, 1999, s.272
[33] Bkz. Ocak A.Y. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul, 1998
[34] Kütükoğlu B. age, s.6, dipnot 17,18
[35] Kütükoğlu B. age, s.13
[36] Ocak A. Y. Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul, 1996, s.253. O, Alevilikte dedelik kurumunun oluşturulmasını da Şah İsmail'in adına bağlar.
[37] Mélikoff İ. Uyur İdik Uyardılar, İstanbul, 1994, s.61
[38] Mélikoff İ. age, s.72 dipnot
[39] Mélikoff İ. age, s.66
[40] Eraydın S. Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul, 1994, s.415
[41] Bkz. Bayramoğlu F., Azamat N. Bayramiyye, İslam Ansiklopedisi, c.5, İstanbul, 1992, s.270
[42] Dindar B. Bedreddin Simavi, İslam Ansiklopedisi, c.5, İstanbul, 1992, s.333
[43] Sümer F. age, s.37
[44] Bkz. Bennigsen A., Lemercier-Quelquejay Ch. Lieux Saints et Soufisme au Caucase, Turcica, XV, 1983
[45] Nemet M. age, s.58
[46] Bayat F. İslam'ın Millileşmesinde Türk Halk Sufizminin Rolu, Elmi Araştırmalar, 1-2, Bakü, 2000, s.162
[47] Nemet M. age, s.63
[48] Petruşevskiy İ. P. Oçerki po İstori... s.94
[49] Bartold V. V. Mesto Prikaspiyskih Oblastey v İstori Musulmanskogo Mira, Bakü, 1925, s.101; Bellan L. Chah Abbas, Paris, 1932, s.II-VII; Petruşevskiy İ. P. Oçerki po İstori... s.69

* Prof. Dr. Gaziantep Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

İran Karakoyunlu Türklerinde Karşılaştırmalı Halk İnançları

15/1/2009 · Kategori: Alevilik Bektaşilik

http://tahtakilic.blogcu.com/iran-karakoyunlu-turklerinde-karsilastirmali-halk-inanclari-ya/4761370

Bu çalışma yapılırken Dr. Gulam Hüseyin Saidi'nin eseri esas alınmıştır.[1]Kendisine teşekkür ederek inceleme, irdeleme ve karşılaştırma çalışmamıza başlamak istiyoruz.

Ehli Halk Türkmenleri / Karakoyunlu Türkleri ağırlıklı olarak Ilhıcı'da yaşamaktadırlar. Ilhıcı yakın zamana kadar büyücek bir köy iken, şimdi bir şehir olmuştur. Kelime anlamı, at bakıcısı olan Ilhıcı Doğu Azerbaycan'da Tebriz'e bağlı bir sufi şehridir. Komşuları; Meraga, Azerşehr ve Urmiye gölüdür. Bu sufi şehrinin çevresindeki tepelerde ziyaret yerleri vardır. Bu tepelerdeki ziyaret kabul edilen ve beherinde bir tane bulunan kutsal taşlara mişangâh denilir.

Bu ziyaretlerden kuzey bölgesindekinin ismi Şah Çırah'dır. Bu tepenin eteğinde ise Şah Çırah Türbesi bulunmaktadır. Güney tepesindeki nişangâhın ismi ise, Nebi Musevi'dir. Yakın çevrede ayrıca Gülmişki Hatun (Miski Nene) ziyareti de vardır. Halkın inancına göre, bu nene, Hz. Ali'nin kızıdır. Buraya kurak mevsimlerde yürünerek çıkılır. Burada Şebek / Benzer Meydanında yağmur duası yapılır. Bu meydanda Hz. İman Hüseyin'in olayı Aşure Günü canlandırılır. Meydanın merkezinde üç metre uzunluğundaki bayrak İmam Hüseyin Elemi olarak bilinir. Elemin etrafında bir ocak vardır. Orada mum yakılması şeklinde daimî bir uygulama yapılır.[2]

Ehl-i hak inançlı Müslüman Türkler Anadolu'da da vardır. Çok kere Ali Allahi'lerle bulundukları köyler yakındır. Tunceli ilimizin bazı Alevî köylerinde yaşamaktadırlar. Tahtacılar arasında pek az ve daha ziyade Zazalar arasında bulundukları söylenilir. Alevî Tahtacıların hepsinde din anlayışı aynı değildir. Şafiî ve Hanefî Zazalar da olduğu gibi ayrıca bir kısım Alevî Zazalar da kendilerini Ehl-i hak veya Ali Allahi olarak saymazlar.

Tepelerde ulu zatları defin eylemek ve buraları anıtlaşmış kabirler olarak kabul etmek Anadolu'da olduğu gibi Türk dünyasının birçok yerinde vardır. Bize göre Göktengri inancının göğe kutsiyet atfetmesi Tengri'yi gökte düşünmüş olmanın bir sonucudur. Anadolu erenlerinin bilhassa Anadolu'nun fethi döneminde İslâmın ilk çağlarında bu uygulama daha sık görülmüştür. Bu uygulama Alevî inançlı olmayan İslâmî kesimlerin ulularının mezarlarında da görülmektedir. Birçok ulu bilinen zat tepelere isimlerini vermiş iken Tunceli yöresinde Düzgün Baba gibi birçok dağ ve tepe kutsaldır. Bu kutsal mekânlara ilgili halk yüzünür O'na dönerek ibadet eder. Ondan yardım diler, onun adına ant içer. Bu tespitin Anadolu'da çeşitli tezahür biçimleri vardır ve halk kültürüne dağ - tepe kültü olarak girmiştir. Bu tür tepelere yağmur duası için çıkıldığı gibi Hıdrezllez'de de çıkılır. Saygı göstergesi olarak yürüyerek çıkıldığı gibi, yalın ayak da çıkıldığı olur. Anadolu'daki örneklerinde bazen tepenin üzerinde hiçbir şey yoktur. Bazen taş yığını, bazen de moloz taştan çevrili basit bir mezar vardır. Yapılı anıtkabirler çok kere tepenin eteğindedirler ve bunlarla birlikte bir de cami bulunmaktadır. Yapılı anıtkabirler ve cami ilâveleri muhtemel sonraki dönemlere aittir. Biz Hakasya'da bu tür kutsal tepeler ve üzerlerinde kutsal taşlar gördük yerlerini belirledik.

Kutsal mekânlarda elem (alem) ocak ve bazen de mezarın bulunması Golan Tepesi ve Bayır -Bucak Türkmenlerinde giderek kaldırtılmıştır. Kuzey Irak Türkmenlerindeki örnekleri ise 1998-99 yıllarından sonra mahallî idare tarafından kaldırılmıştır. Biz Nahçıvan, İran ve Derbent'de çok sayıda örneğine şahit olduk. Borçalı'da ise Sovyet yönetimi bütün türbeleri sürüp toprağa katarak yok etmiştir.

Sufi şehri Ilhıcı Ehl-i Hak Müslümanların yabancılara göstermedikleri hangahları vardır. Burası Ehl-i hak inançlıların ibadetgâhlarıdır. Ilhıcı'daki Hangah (tekke), Tekke Caddesi üzerindedir. Ilhıcı'daki Bahaî inançlıların Haziretul Kuts olarak bilinen ibadethaneleri de bu caddenin üzerindedir. Ancak hâlen burası faal olmayıp sayıları 12 olan Bahaî evlerinde ibadet için toplanılmaktadır. Tekke Caddesi üzerinde kutsal kabul edilen tarihî bir "dut ağacı" vardır. Bu ağacın korunmak amacıyla etrafı duvarla çevrilmiştir. Böylece ağaca saygılı davranılması da amaçlanmıştır. Bu ağacın etrafında "mum" yakılır.

Dut, Türk halk inançlarında kutsiyet atfedilen birkaç ağaç arasıdadır. Özbekistan'da dut ağacının ilâhî hikmetine dair efsaneler anlatılır. Bunlardan bir kısmı tarafımızdan tespit edilip Malik Muratoğlu hocamızla birlikte neşredilmiştir.[3]

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkmen şehri Ilhıcı'da tekiye /tekke bağı vardır. Bu bağda Ehl-i hak dervişleri toplanırlar. Bu bağlara ileride tekrar değinilinecektir. Ilhıcı Sufi şehrinde iki adet de büyük cami vardır. Şehrin çevre köyleri Ehl-i hak inançlı değillerdir. Tarafların birbirleri ilişkileri gayet iyidir. Karşılıklı kız alıp verilir ve akrabalık bağları kurulmuştur. Ehl-i hak inançlılarca, kendilerinden olmayan Müslümanlara Ehl-i şeriat denilmektedir. Her vesile ile kendilerinin Karakoyunlu olduklarını belirtirler. Karakoyunlulukla onur duyarlar. Bunlardan bir kısmı Ilhıcı'dan göç edip Horasan'ın Derekent'ine gitmiştir. Derekent Ehl-i hakları da Türkçe konuşurlar, aralarındaki ilişki sürmekte olup onlar da Karakoyunlu Türkü olduklarının şuurundadırlar.

İzlenilebilen kadarı ile İran Türkleri halk seviyesinde de olsa dilleri, kültürleri ve inançlarını ihtilâf yaşamadan sürdürebilmektedirler. Türkiye'de Karakoyunlu Türklüğünün uzantısı olduğu bilinen kaç köy vardır? Veya Şiî-Sünnî taassubunu aşarak evlilik kapısını açabilen kaç aile vardır? İran'da yaşanılan olumsuzlukların yanı sıra İran realitesinin olumlu yönleri de bilinmelidir.

Ehl-i hak Karakoyunlu Türklerinde geniş bir halk takvimi bilgisi vardır. Bazı örnekler vermekle yetinmek istiyoruz. Güneyden gelen yelin adı ağyeldir. Bu yel her yıl şubat ayının sonunda eser. Ağyel sıcak bir yel olup karları buzları eritir. Bu yelin esmesi ile halk bayram geliyor diye sevinmeye başlar. Kuzeyden gelen yelin adı mehyeldir. Sıcak yaz aylarında eser ve havayı serinletir. Doğudan esen meraga yelidir.[4]

Ehl-i hak inançlı Karakoyunlu Türkmenlerinden yapılmış bu tespit bize göre çok önemlidir. Türk yön biliminde Kuzey, karadır. Soğuktur. Güney akdır, sıcaktır. Geleceği müjdelenen bayram Nevruz/Yenigün bayramıdır. İlginç bulduğumuz bir husus da Karakoyunluların arsa ve arazilerini satarken yüzölçümü birimi olarak batmanı kullanmalarıdır. Bir batman 157 m2dir.[5] Biz, batmanı ağırlık ölçü birimi olarak biliriz. Muhtemelen alınan ürün ile alındığı satıh arasında bir bağlantı olmalı. Ilhıcı'nın ünlü bahçeleri Pirabad Bağı ile Teke/Tekke Bağı'dır. Eskiden dervişler bu bağlara gelir, çalar, semah yapar ve kaside söylerlerdi. Kasideler Hz. Ali için seçilmiş eserlerden olurdu. Okunan bütün kasideler Türkçe idi. Tekebağı'na hâlen Allahgulu isimli bir zat bakıcılık yapmaktadır. Bu bağdaki Taşhavuz'a hâlen dervişler gelmektedirler.[6]

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkmenlerinin otağı (ev) nda Hz. Ali'nin kaplanmış (çerçevelendirilmiş) resimleri bulunmaktadır. Bu uygulama Anadolu'da da çok yaygındır ve Ehl-i hak inançlı olan Müslümanlarla sınırlı değildir. İran Karakoyunlu Türkmenlerinin nişangâhlılarını inceleyen bazı araştırmacılar bunlardaki mimariyi ateşperest mimarisine benzetmektedirler. Ancak, bizim kanaatimiz nişangâh mimarisinin özgün olduğu şeklindedir. Anadolu'da sadece Alevî kesim için değil, halk inançlarındaki birçok kesime ait tespitler ile ateşperestlik arasında iltisak kurulur. Etkilenmiş olmak doğaldır.

Nişangâhlardan Şahcırak, dört ayrı bölümden oluşur. Giriş kapısı batıya açılır. Buranın içerisi daima karanlıktır. Burası sadece gün batarken ışık olur. Buradaki şamdanlar koç heykeli şeklindedirler. Güneye bakan bölümün adı mesciddir. Burada kurban eti ve sair yiyecekler vardır. Burada yenilir ve yatılır. Burada da şamdanlar vardır. Buradaki topraktan yapılmış şamdanlar da koç heykeli biçimindedirler. Mescidin arkasında mitbah/mutfak (aşhana) vardır. Burada birkaç ocak ve maşa bulunmaktadır. Kurbanlar mitbahın önündeki taşların üzerinde kesilir. Mitbahdan dereye kadar uzanan merdivenin adı kırkayaktır.[7]

Abdulhaluk Çay'ın koç-koyun konulu çalışmaları,[8] Ehl-i hak inanç Karakoyunlu Türklerinde bu mabet münasebeti ile verilen bilgiden sonra daha bir derinlik kazanmış olmaktadır. Ak ve Karakoyunlu isimlerini alışlarının mistik derinliği de vardır.

Nebi Musevi Nişangâhı, Ilhıcı Ehl-i hak Karakoyunlu şehrinin güneyindeki tepededir. Doğu-batı istikametinde yapılmıştır. Buranın kapısı kuzeye bakar. Giriş kısmından mitbaha geçilir. Bu bölümde dört adet ocak vardır. Mabede batıya açılan kapıdan girince bir küçük set ve üzerinde bir şamdan vardır. Bu bölüme mescit denilmektedir. Bir diğer kapı güneydedir. Buradan mabedin mahzenine gidilir. Burada; sandık, masa ve demirden sandık ayakları vardır. İnanca göre burası Nebi Ağa'nın mezarıdır. Bu pire Uzak Pir ve Şah Çırah'a ise Yakın Pir denilmektedir.[9]

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkmenleri kendilerine "Göran" derler. Göranlar bıyıklarının alt kısmını kesmezler. Bıyıkları ağzın giriş kısmını kapatır. Bu durumu açıklayan iki izah şekli vardır. Bu izahlardan birine göre, Hz. Musa ve Hz. İsa peygamberler zamanında Hz. Ali âşığı bir Müslüman varmış ve bu zat aynı zamanda dervişmiş. Ancak zatın atası (babası) putperestmiş ve Allah'ı tanımıyormuş. Atası, oğlunu yoldan çıkarmak isteyince, Allah şahsın atasını domuza döndürmüş. Oğlu, atası onu ağzından öpmesin, dudakları birbirine değmesin diye bıyıklarını uzatmış. İkinci izah ise; Hz. Muhammed (s.a.v) ölünce Hz. Ali (r.a) ona meyyi guslu yaptırırken, Hz. Ali, Hz. Peygamberin göbeğini öpmek istemiş. Hz. Peygamberin göbeğinde birikmiş suya Hz. Ali'nin bıyıkları deymiş, bu nedenle bıyık kılları kutsal kabul edilmiştir.[10]

Anadolu'da bu tür bıyığa bir kısım Alevî çevrelerde "mühür bıyık" denilmekte ve eline beline, diline nefsine sahip ol anlamında; haram lokma ve haram söze geçit vermemektedir, şeklinde de izah getirmektedirler.

Ehl-i hak inançlı Karakoyunlu Türklerinin kadınları, akşama doğru mumlar yakarak çocukları ile birlikte Şah Çırah'dan başlayarak, beş-altı kişilik gruplar hâlinde hergün ziyaretlere giderler. Bu Türk toplumu içkilerini kişmiş (kuru üzüm) den yaparlar. İçki olarak arak (rakı) içerler. Şarabı pek fazla içmezler. Bayram ve gecelerindeki görüşmelerde tatlı ve acı (yedi levin; dut, badem, nohut, fıstık, fındık, ceviz, ayçiçeği ) içki ikram edilir. Nebi Bayramı'nda (Hıdır Bayramı) çok aşırı içki tüketilir. Bu bayramda kadın-erkek, büyük-küçük herkes içer. Evvelce kavut yapılır, bunlar sandukhaneye konulur ve kitlenilir. Sandukhaneye kimsenin bayramdan evvel girmesine izin verilmez. Bayram günü içkiler, testilere konulur. Her evin belirlenmiş bir testisi vardır. Her testide Hıdır Nebi'nin elinin izi olduğuna inanılır. Herkes o kavuttan yiyip içkiden içmek zorundadır. Bayram günleri kavut yiyip içki içilir. Hıdır Nebi'nin hikâyeleri, menkıbeleri, efsaneleri anlatılır. Kasideler okunur. Bütün anlatım ve okunanlar Türkçedir. Bu bayram Küçük Çille'nin birinci Perşembe günü olur. O gece herkez sade veya ilâveli pilâv yer. İçkisi olmayan hanelere "ocağı boş"denir. Her Karakoyunlunun komşudan içki almaya hakkı vardır. Bu gece herkez od ve mum yakmak zorundadır. Kurban bayramında bütün hacılar kurban keserler. Burada Kum Gadir Bayramı da kutlanılır. Mezarlıklarda ve nişangâhlarda hurma paylanılır. Ehl-i hak Karakoyunlu Türkleri; hem Meşet'e, hem Kerbalâ'ya ve hem de Mekke'ye giderler.[11]

Hıdır bayramı Anadolu Türklerinden her kesimde kutlanılır. Geçmişte bu kutlamalar daha yoğun olurdu. Bilhassa kırsal kesimde bahar bayramı olarak bilinir. Her il ve ilçenin Hıdırlık denilen mesire yerleri vardı. Buralarda bazen ulu kabirler de olurdu. Biz bunlardan bu isimle anılanları Safranbolu, Trabzon ve Oğuzlu (Azerbaycan) da resimledik. Hz. Hıdır ile ilgili hikâyeler Anadolu Türklerinde de çok anlatılır. Ancak, Varto, Tunceli yöresindeki anlatı ve uygulamalar çok daha yoğundur. Aile içerisinde ve komşular arasında bu bayramda renkli uygulamalar yaşanır. Biz Lolan, Cibranlı, Hormek adlı Alevî inançlı Müslüman Zaza aşiretleri arasındaki bu tür tespitlerimizi yayımlamıştık. Bu üç aşirette de Karakoyunlulara mensubiyet duygusunun yoğunluğunu M. Ş. Fırat'ın Doğu İlleri ve Varto Tarihi isimli eserinden izleyebiliyoruz.[12]

Ilhıcı Ehl-i hak Karakoyunlu Türklerinde dikkatimizi çeken bir husus da, inanç kesimleri arasında daha toleranslı olmalarıdır.Ilhıcı Karakoyunlularının büyük çoğunluğu kendilerini Ehl-i hak olarak tanımlarlar. Savatsız (cahil kesimler) kendilerine Göran /Gören derler ve bu kelimeyi görebilmekle izah ederler. Kendilerini Kürtlerdeki Goren aşireti ile karıştırmamak için özel önem gösterirler. Burhanul Hak isimli eser, bunların inanç ve yaşama biçimlerini nesir ve nazımla anlatmıştır. Bu eser; Ehl-i hak Karakoyunlularının yaşama biçimlerini verirken semahları, ibadet şekillerini, sofra adaplarını, nezirleri vs. anlatır.

Bize göre Goren Kürt aşireti ile ilişkili olunmasından da bu derece kaçınmaya fazla zaruret yoktur. Kürt aşireti olarak bilinen toplulukların asgarî büyük çoğunluğu soyca ve tamamı da kültürce Türktür.

Ehl-i hak inançlı Karakoyunlu Türk boyları; Haksarılar (Toprak Sarılar), Safi Elişahiler, Günabadiler, Bektaşîler, Mevlevîliler, Yadigârılılar, Yeddililer, Davudîler (...)dir.

Ehl-i hak inançlı Müslüman Türklerin inancına göre "şah şerbeti" içilir. Bu şerbetin içerisinde hükmen (muhakkak) bir üzüm veya bir kişmiş tanesi bulunmalıdır. Bu şerbetin içilmesi "Kırklar"ın ilk toplantısındaki merasimin tekrarı anlamındadır. Bu konu Rehberi isimli ozanın şiirlerinde anlatılırken;

"İçerem Şah Şerbetinden

Dahı gamma gilen (kılan) olmaz

Sırrımız halka fash oldu

Dahı danma (inkâr etme) gılen olmaz,



"Kırkların sırrı bir oldu

Gör ne hikmet sır oldu

Şah-ı Vilâyet pir oldu

Dahı danma gılen olmaz



Şerbetin esli nedendür

Kimse bilmez ne meydendür

Kırklar onu nuş edendür

Dah-ı gamma gılen olmaz



Eli'ye kuruldu mimber

Kulluğunda durdu kamber

Sakisi oldu Peygamber

Dâhi danma gılen olmaz



Eli getirdi bir terk ile

Ahiler onu ezdiler

Verdiler gönül gönüle

Dâhi damma gılen olmaz



Peygamber bir cam eyledi

Kırklara enam eyledi

Cümle bir dilden söyledi

Dâhi damma gılen olmaz[13]

Ehl-i hak inançlılar kendilerini tam ve gerçek Müslümanlar olarak bilirler; Şeriattan, tarikatten, marifetten geçmiş hakikate ulaşmış Müslümanlar olarak tanımlarlar. Namaz ve oruç ibadetlerini kabullenir, ancak uygulanmaları cihetine fazla gitmezler. "İbadeti zahiren yapmak önemli değil, insan her zaman ibadet içinde olmalıdır. Günde beş vakit namaz kılan değil, daima namaz kılan olabilmeli. Her Müslüman günde bin defa "lailâneillallah daim Allah illallah", demelidir".[14]

Namaz kılmak ve oruç tutmak Hz. Ali'nin camide darp edildiği tarih olan Ramazanın 19. ve 21. günleri muhakkak şarttır. Camiî haram kabul edişlerini Hz. Ali'nin camide şehit edilmesi ile izah edilmektedir.[15] Anadolu Alevîlerinden bu inancı taşıyan kesimler de vardır. Ancak büyük çoğunluk bu görüşe katılmazlar.

Ehl-i hak inançlı Türklerde Babanehani'den sonra "kutup" tabiri yerini "çırah" tabirine bırakmıştır.[16] Çırahlık rübbesi mirastır. Babadan oğula geçer. Baba ölünce, kendisinden sonraki çırahı tayin etmemiş ise, en büyük oğul çırah olur. Bu çırahların; Tahran'da, Şeki'de, Kıpçak'da, Hamna'da temsilcilikleri vardır. Bu çırakların görevleri arasında ırşat hizmetinin dışında ayrıca; yeni doğan çocukların kulağına dua okuma, evlendirme ve boşamanın dinî işlevlerini yürütme, meyyit namazını okuma (cenaze namazını kıldırma) gibi hususlar da vardır.

Kutup'un İslâm dinî termilojisindeki yeri çok defa farklıdır. O, bediüzzam ve çok kere onunda üzerinde bir mevkidir. İslâm tarihinde bu mevkiye gelebilmiş sayılı insan vardır. Çırahın ölen babanın yerine geçmesindeki yöntem Kuzey Irak Türkmenleri arasındaki Şebek ve Kekaileri hatırlatmaktadır. Ehl-i hakların İran ve Azerbaycan'da temsilcilikleri varken Türkiye'de olmayışı ilginçtir. Türkiye'de miktarı az bulmuş olabilecekleri gibi, Zazaca konuşanların ayrı bir organizasyonları da olabilir. Çırahın görevlerine gelince, Anadolu'da bunları babalar veya dedeler yapmaktadırlar.

Ehl-i hak Türklerinde çocuk 15-16 yaşlarına kadar cem'e giremez. Cem'in dışında oturup olayları izleyip öğrenebilir. Öğrenince "cerge"ye girebilir. Cerge'ye girmekle Ehl-i hak cemaatına girmiş olur. Cerge'ye girmeden bir gün evvel kurban keser. Sonra cem'e girmek için sürünerek girer. Doğru mürşidinin yanına gider. Mürşid kulağına dua okur. Çocuk kulağına okunanları tekrar eder. Daha sonra sürünerek eski yerine döner orada oturur. Böylece tarikat yolu'na ayak basmış olur. Sıra ile; tövbe, tevekkül, rıza, murakıbet, fakr, fena, müşahade eder. Ehl-i hak inancı Türkler arasında bazen sakal ve bıyığını Kebralâ'da kestirmeyi nezir edenler olur.[17]

Nezir/adak bilindiği gibi, canlı hayvandan olabildiği gibi maldan paradan da olur. Bedeni nafile ibadetten oruç ve namaz nezir edenler de olur. Borçalı ve Azerbaycan'da yaşayan bir pir'e nezr edilen bir şeyi, pir isterse alıp kabul ettikten sonra muhtaç birisine gönderebilir. Kuzey Irak ve Golan Türkmenlerinde konuşmadan yedi kapıdan ekmek dilenmeyi nezir eden anne adayları olmuştur.

Tekrar kutup konusuna dönülecek olur ise, Ehl-i hak inançlı Türklerde bilinen 37 kutup vardır. Bunlar kutupnameler bırakmıştır. Bilinen en tafsilâtlı Kutupname Rehberi'dir. Bu eser Kutup Rehberi'ye aittir. Baba Nehani'nin kutupnamesi en tafsilâtlı olan kutupnamedir. Bu zat, Hatemel Kutbeyn (Son ve en önemli dönem)'dir. Bilinen kutuplar; Şeyh Hesen Besri, Şeyh Maruf Kerhi, Şeyh Sedr, Şeyh Rüknettin, Hıdır, Pir İlyas, Sultan Nehani, Hudaybek, vd.dir. Rehberi'ye göre, Şeyh Safi (Şah İsmail'in 4. dedesi) den sonra gelen kutuplar Azerbaycan Türk coğrafyasından olmuştur.

Kutup Baba Nehani'nin eseri Divan-i Fatihi'dir. Bu eser tamamen Türkçedir. Esasen bütün kutupların eserleri Türkçedir. Baba Haziri'nin mezarı Husravşah'dadır. Burası Ilhıcı'ya altı km. mesafededir. Baba Salman'ın Kutupnamesi, Keşful Esrar (Esrarların Keşfi) isimli eserdir. Bu eser Türkçe ve Farsça olup 12 bölümden meydana gelmiştir. Kur'an ve Nehcul Belage (Hz. Ali'nin Konuşmaları)'den sonra bu yörede en önemli eser olarak kabul edilmektedir. İnanca göre bu eser herkesin yanında okunulmaz. Büyük bir kısmı Türkçe olan bu eser senede bir defa okunur.

Kutupların yaşamı efsane ile karışmıştır. Zamandan ve zeminden münezzeh kabul edilirlerdi. Nebi Ağa, Gregoryanlar arasında da dinî prestiji olan bir otorite idi. Zamanında Ermeni kesişleri ziyaretine gelirlerdi. Nebi Ağa'nın müridlerine Nebili denilirdi. Müridleri onun öldüğüne inanmazlar. 12 İmam gibi gayba karıştığını kabul ederler. "Nebi Bayramı" ile "Hıdır Nebi Bayramı" halk arasında birbirine karışmıştır. Nebi bayramını Gregoryan-Ermeniler de kutlamaktadır. Gregoryanlar bugüne "Sume Sergis"demektedirler.[18]

Kutupnameler Anadolu'da sadece Ehl-i hak kesimin değil, tarikatlar tarihi, İslâm felsefesi, tasavvuf ilmi ile ilgilenenlerin de başvuru kitapları arasında bilinir. Dönemin dinî liderlerinin hemen hemen hepsinin hayatı efsanelerle karışmıştır. Bizim açımızdan bu eserler çok yönlü kaynak olan başvuru eserleridir. Dikkatimizi çeken diğer konu Gregoryan inançlı halkın Karakoyunlu Türk dinî liderlerine itibar etmesidir. Olay saygın din adamının farklı dinlerden halkın sevgisini saygısını kazanmış olması mıdır? Yoksa bütün Gregoryanların Ermeni milliyeti ile özdeştirilmeden evvel bir kısım Türkler Karakoyunlu çağından veya daha önce Gregoryan inancına mı girdiler? Bunlar Türkçe konuşan Türk soylu ve Türk töreli insanlar iken, Gregoryan mı oldular? Böyle olunca Nebi Ağa'nın Gregoryan Türkler tarafından özel itibar görmesinin izahı da kolay olur. Gerçi Nebi Ağa İslâm ulusu örneğinde olduğu gibi Müslüman ve Hıristiyan azizlerinin özdeşleştirildiğinin örnekleri az değildir. Sarı Saltuk bunlardan birisidir. Ancak bizim Gregoryan Türkler yaklaşım tarzımızı doğrulayan örnekler de vardır. Iğdır'da Er Davut Ocağı Müslüman halkın da ziyaret ettiği üzerinde haç bulunan büyük bir kayadır. Bu ziyaretin izahı her iki şekilde de yapılabilir.[19]

Fezlelibey Divanı, Türkçe gazellerden oluşan bir divan olup, Fezlelibey'e aittir. Nesimi Divanı, 500 sahifeden meydana gelmiştir. Diğer önemli bir eser Fuzuli'nin Hakikat-i Sueda'sıdır.

Ehl-i hak inançlı Müslüman Karakoyunlu Türklerinde halk inançları genel Türk halk inançlarından fazla farklılık yansıtmazlar. Ölüler evde yıkanırlar, hayatlarda Kara Çadırlarda yıkanılır. Yas merasimi üç gün sürer. Birinci günün akşamı helva ile mezarlığa gidilir, mum yakılır ve Fatiha okunur.[20] Bahçe anlamında hayat, Kars ve çevresinde de vardır. Meftanın evde yıkanılması yakın geçmişe kadar çok yaygın iken, şimdilerde bu uygulama kırsal kesimde kalmıştır. Apartman hayatı, ölü yıkanmasını camilerde yaptırmak zorunluluğunu getirmiştir.

Ehl-i hak Türklerinde, diğer Türk boylarında olduğu gibi mezarlar kutsaldır. Ziyaretgâhları sayıya gelmez, çokturlar. Dut ağacı ve alem ziyaretlerinin mumları hiç söndürülmezler. Sonsuz (çocuğu olmayan) kadınlar ziyaretlere daha çok giderler. Ziyarete ayakkabı ile girilmez. Ziyaretlerde sanduka tavaf edilir, mum yakılır. Ziyaretten arka arka tersine çıkılır ve kapısı kapatılır. Akşam gün batmadan kadınlar ellerinde ekmek ve mumla ziyarete gider, mumları ziyarette yakarlar. Ekmekleri de oradaki sıçanlara verir bu hayvanları doyururlar. Orada hiçbir hayvan öldürülmez. Tanış kadın ve erkekler karşılaştıklarında karşılıklı ellerini uzatır ve "eli'nin eli" diyerek tokalaşırlar. Nişangâhta hiç kimse kesinlikle arak içmez.

Gülmüşk Hatun (imamzade) Hz.Ali'nin torunu olarak bilinen bir ziyarettir. Buraya yağmur duasına gidilir. Burada kaşıkla su serpilir ve su istenir. Kutsal kabul edilen taşlardan; karataş, elitaş, ayrıca Hz. Ali'nin kılıcı ile ikiye böldüğüne inanılan taş, elitaşı büyük bir kayadır. Burada Hz. Ali'nin parmağının ve atının nal izi olduğuna inanılır. Üç kardeşler taşı: Nebi Ağa kente gelince, Onu tanımayan üç genç onun aleyhinde konuşurlar ve taş kesilirler. Gülmüş Hatunun arkasındaki büyük taş, Baba Pir Eli'dir. Bu taş bazılarına göre büyük bir derviş ve bazılarına göre de Hz. Ali'dir.[21] Hz. Ali Kültü, Anadolu Türklerinde de çok kuvvetlidir. Sadece Alevî ve Bektaşî gibi inanç çevrelerinde değil, bütün dinî çevrelerde Hz. Ali'ye karşı muhabbet vardır.

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkmenlerinde şahsey-vahşey inanç ve uygulaması vardır. Merasime katılanların ellerinde kama olur. Merasim semah gibi ritimli ve uzun olur. Bu Türk boyunda taziye merasimleri Kumru ve Dahil'in bu isimle tanınan iki ünlü eserine göre olur. Kumru'nun yazarı Nahçıvanlı Kumru ve Dahil'in yazarı ise, Meragalı Dahil'dir. Her iki eser de tamamen Türkçe'dir.

Dahil'in bölümleri: Müslüm ve Müslümün Balaları, Sakine ve Ekber'in Konuşması, Kasım ve Onun Gelininin Konuşması, Şumur ve Hz. Abbas'ın Konuşmaları, Haris ve Eşinin Konuşmalarıdır.

Ehl-i hak Karakoyunluları'nda aşure günü İmam Hüseyin'in rolünü mürşid oynar. Köyün aşığı-ozanı da Yezit olur. Yezidilerin elbiseleri kızıl, İmam Hüseyin'in giysileri ise yeşil olur.[22]

Ehl-i hak mezar taşları raz-ı remzi'lidir (yazıları sırlıdır). Taşlarda tarak, makas, tüfek gibi şeylerin resimleri olur. Bu gelenek Türk ellerinde oldukça yaygındır. Derbent'teki Kırklar Mezarlığı'nda birçok eski ve yeni mezar taşında at, koyun, saksıda çiçek, kama, çizme, tüfek ve benzeri örnekleri görebilirsiniz.[23] Farklı boyutlarda da olsa bu uygulamayı biz Iğdır, Tunceli ve daha birçok yerde gözledik. Esasen kullanılan motifler değişmiş olmakla beraber Türkiye'nin her yerindeki birçok mezar taşında meftanın cinsiyetini ve mesleğini simgeleyen resimler görebilirsiniz. Bu gelenek Osmanlı mezar taşlarına kavukların türü şeklinde yansımıştır. Sırlı yazısı olan mezar taşlarının tarihî seyri ve yayıldıkları coğrafya Türklerin dinî tarihleri hakkında da bir fikir vermektedir. Altaylar'daki Türk bölgelerinde görülen üzeri koç, koyun ve at heykeli mezar taşlarının üzerinde Akkoyunlu mezar taşlarında olduğu gibi, ok, kılıç, kama, tarak, iğne ve benzeri motifler vardır. Azerbaycan'ın İslâm Türk bölgelerinde ve Anadolu'nun Ahlat bölgesinde bu mezar taşlarında Fatiha türünden Arap harfli yazılar vardır. Erivan yöresi kilise bahçesi mezar taşlarında ise, tamamen aynı olan koçlu koyunlu mezar taşlarında haç da bulunmaktadır. Bu türden hayvan heykelli mezar taşı başka bir Hıristiyan mezhepte görülmez iken, dünyanın başka bölgelerindeki Gregoryanlarda da bu tür mezar taşına rastlanılmamaktadır. Ermeniler Kafkasya'dan Altaylar'a göç etmediklerine göre, Altaylar'dan Kafkasya'ya gelen halklardan bir halk bu kültürü taşımış ve bu halkın Kafkasya'da Gregoryan inancını benimsemiş olması gerekir. Bize göre bunlar Türklerdi ve bugünkü Kafkasya Ermenilerinin belirli bir kısmı Türk soylu idi.

Ehl-i hak Türkmenlerinde mezarın yanında mum yakmak için bir ocak vardır. Mumsuz mezarlığa gidilmez. Mezarlıkların içerisinde mürşit mezarları da vardır. Bazı eski mezar taşları Türkçe yazılı iken, bu tür mezar taşları yaygınlaşmaktadır.

Anadolu'da mum yakmak için ocak bulunan mezarlar daha ziyade Alevî, Bektaşî ve Şiî, Caferî mezarlıklarında görülmektedir. Bu kesimin ulu kabirlerinin de belirli bir yerinde mum yakmak üzere ocakları vardır. Mum geleneği daha ziyade türbe ziyaretlerinde görülmektedir. Birçok ulu zatın yakın çevresine yapılan definlerle yeni mezarlıklar oluşur. Türkiye'de mezar taşlarına Arapça sadece dinî ifadeler yazılmaktadır. Bu uygulama giderek yaygınlaşmaktadır.

Ehl-i hak Karakoyunlu Türklerinden Türkçe bir mezar taşı yazı örneğinde;

"Bir peri peykor (beden)melek suretinin dur bu mezar,

Gör nece hakiyle yaksen eyleyip dur rüzugar"[24]

Ehl-i hak Karakoyunlu Türkleri her cuma akşamı, toylarda bayram arifelerinde Nebi bayramında mezarlığa giderler. Yılın son çarşambasında burada ateş yakılır. Bayram merasimlerinde mum ve ocak da vardır. Kadınlar toplanır, akşamdan nişangâhların arkasında tatlı ve çerez yerler. Mezarlıklardan geçer ve bu esnada mum yakarlar. Dereye inince ağbircekler (gün görmüş yaşlı hanımlar) genç kadınlar okuyup oynarlar. Evlerine dönünce ellerinde kalan mumları da yakarlar. Kadınlardan sonra erkekler mezarlığa giderler. Mezarlıktan önce evden içki içmiş olarak çıkarlar. Kahveye gelir, âşıkları dinlerler. Atlılar, at çaparlar, at koşturur, atları ile tepelere inip çıkarlar. Evlerde yaşlılar ve dervişler kalırlar. Onlar da kaside okurlar.[25]

Bayramlarda atlarla tepelere çıkıp inmek Türk bayram eğlence geleneğinin bir parçasıdır. Sanırım temsili kut alınmış olunuyor. Bizim Altay'da katıldığımız "El Oyun" bayram şenliklerinde atlılar ellerinde meşalelerle bir tepeye çıkıp inmişlerdir.[26]

Ehl-i haklarda yıl tahvil olup günlerin uzadığı gece, bayram yapılır. Görüşe gidilir. Yemek verilip arak içilir. Yemekte, sütlü aş, badem unu murabbası (reçeli), kelem (lahana) aşı olur. Bayram gecesine "eli gecesi" denir. O gün Hz. Ali'den başka hiç kimsenin haklı ile haksızı ayırma yetkisi olmadığına inanılır. Bayram 13. güne kadar devam eder. O gün dışarı çıkılır.