خيدير گونله‌ري و بايراملاري: خيدير ايلياس بايرامي و خيدير نبي بايرامي
مئهران باهارلي
گونوموزده تورك خالقي و آزه‌ربايجاندا خيدير آدينا ايكي بايرام واردير: بيري خيديرئللئز- هيديرائللئز Xidrelles Hıdırellez Xıdır-Əlləz, Xıdır-İlyas Xızr İlyas (خيدير ايلياس) بايرامي، اؤته‌كي خيدير نبي بايرامي Xıdır Nəbi . بعضه‌ن بو ايكي فرقلي بايرام- اؤزه‌لليكله قوزئي آزه‌ربايجاندا- بيربيرينه قاريشديريلير.
هيديرائللئز-خيدير ايلياس- كؤچ (ماي-ماييس) آيينين ٦ نجي گونو: (روز-ي خيدير):
بو گون آزه‌ربايجاندا بيلينسه و قوتلانسا دا، داها چوخ توركييه و بالكانلاردا ماكئدونييا، بوسنييا، سيربيستان-مونتئ نئقرو (قاراداغ)، كوسووا، آلبانييا، مولدووا، بولغاريستان´دا بيلينه‌ن بير گوندور. كؤچ (ماي-ماييس) آيينين ٦ نجي گونونده قوتلانان بو گونه، قاقاووزلار "ائدئرائللئز" دئيه‌رله‌ر. خيدير ايلياس بايرام و تؤره‌ني توركييه و بالكانلاردا سونني و سونني اولمايان بوتون توركله‌رين گؤركه‌مله قوتلاديقلاري بير بايرامدير. آدي چكيله‌ن بؤلگه‌له‌رده ياخلاشيق هر شهه‌رده "خيديرليق" آديندا قوتسال سايييلان بير يئر واردير. خيديرايلياس گونو، خالق اينانيشينا گؤره خيدير´لا ايلياس´ين (ائليجاه-ايلييا-ايلياسئس) بير آرايا گلمه گونو اولاراق قوتلانار. خيديرايلياس گونو اينانانلارين (مؤمينله‌رين) گپله‌شمه (صؤحبه‌ت) و سئوينج گونودور. بوگون هامي ائوده‌كي ايشله‌ري آتيب، ديشارييا گزمه‌يه چيخار. خالق اينانيشينا گؤره خيدير ائللئز گونونده بويلو قادينلار ايشله‌رله‌رسه، ببه‌كله‌ري عئيبه‌جه‌ر دوغولاجاق و بوندان دولايي بوگون ايش گؤرولمه‌ز، خمير يوغرولماز و آغاج كسيلمه‌ز. بو گونده اؤلولوكله‌رده‌ن (قبيرسانديقلاردان) گؤروش (زيياره‌ت) ائديلير، تينله‌ري (روحلاري) اوچون يئمه‌كله‌ر پيشيريلير، اويقون يئرله‌رده سماه بيييسي (دانسي) دؤنولور و راكي (آراق- عره‌ق) ايچيلير. قيزلار گول كيمي گؤزه‌ل اولسونلار دييه قيزيل گول اكه‌رله‌ر. خزه‌ر دنيزينين دوغوسوندا توركمه‌نله‌رين ده "قدر" گئجه‌سينه بنزه‌ر خيضيرلا ايلگيلي بير تؤره‌ني واردير. اونلارا گؤره بوتون دوزول (شور) دنيزله‌رين سويو شيرين اولاجاق بو گئجه‌ده، خيضير ايلياس آديندا ايكي يوموش (مله‌ك) گؤيله‌رده گزينيب كيمينله قارشيلاشارلارسا، اونو موتلو ائده جه‌كله‌ر. اونلار بو قوتلو (موقه‌دده‌س) گئجه‌ده قوناقليق وئريب، سوفرالار دؤشه‌ر، "بيشمه"، "بؤره‌ك"، "كوميشدان" كيمي دادليلار و چؤره‌كله‌ر حاضيرلار، نذيرله‌ر وئرير و قونشولارينين گؤروشونه گئده‌رله‌ر.
آزه‌ربايجاندا خيديرائللئس بايرامي خيدير`ين دوغوم گونو اولاراق عئيني تاريخده ٦ كؤچ (ماييس) دا قوتلانير. اؤرنه‌يين قوزئي آزه‌ربايجاندا باكي ياخينليغيندا سييه‌زه‌ن رايونوندا بئش بارماق (برمه‌ك) داغيندا يئرله‌شه‌ن خيزر-ي زينده آدديملاغي (قده‌مگاهي)، كؤچ (ماييس) آيينين ٦ سيندا، خيدير يالاواجين دوغوم گونو اولدوغو سانيلان تاريخده، گؤروشگه‌چيله‌ر (زيياره‌تچيله‌ر) طره‌فينده‌ن زيياره‌ت ائديلير. خالق اورادا كله‌مه‌له‌ر (دوعالار) اوخويار، آداقلار (قوربانلار) كسه‌ر و نذير-نييازلانار. ٦ ماييسدا قوتلانان بو تؤره‌ن، فئورال آييندان قوتلانان خيدير نبي بايرامي قاپساميندا دئييل، بلكه توركييه-بالكانلاردا دا قوتلانان خيديرائللئز بايرامينين آزه‌ربايجانداكي قارشيليغيدير.
خيدير نبي بايرامي – ٣٠ اوجاقدان (٣٠ ژانويه-١٠ بهمن) سونراكي ايلك اورتاگون (پنجشنبه):
بو بايرام، آزه‌ربايجان توركله‌رينين هاميسينين (جعفه‌ري و اؤزه‌لليكله عله‌وي) و توركييه-بالكانداكي توركله‌رده‌ن تكجه عله‌وي توركله‌رين قوتسال (موباره‌ك) سايديقلاري بايرامدير. سونني توركله‌ر خيدير نبي بايراميني بيلمهز و يالنيزجا خيزير ايلياسي بيلير و خيزير ايلياس بايراميني´ي قوتلارلار، عله‌وي توركله‌رسه خيدير نبي و خيدير ايلياس آراسيندا فرق قويماز و يالنيز خيدير نبي بايراميني قوتلارلار. گونوموزده جعفه‌ري توركله‌ر اوچون خيدير نبي گونو - اونو بيلديكله‌رينه رغمه‌ن- بوتونلوكله اؤز ديني آنلاميني ايتيريب و آرتيق هر هانسي ديني بير آنلاما صاحيب دئييلدير. جعفه‌ري توركله‌ر فارسلار طره‌فينده‌ن هم ائتنيك و هم تئولوژيك آچيلاريندان آغير بيچيمده آسيميلاسييونا اوغراقديقلاريندان دولايي، بو ميللي-تاريخي بايرامي ياواش ياواش اونودمايا باشلاميشلار. تورك قيزيلباش توپارلارينين (زومره‌له‌رينين) ايسه هله ده ان اصيل و ان اؤنه‌ملي (اهه‌مييه‌تلي) ديني بايراملاري "خيدير نبي بايرامي"دير. بو بايرام، اونلار اوچون بير ديني-مذهه‌بي بايرام اولدوغونا گؤره هله ده چوخ جانلي بيچيمده ياشاديلير. تورك اكينجي (كولتورو) ائتگيسي آلتيندا قالان ايراني ديللي خالقلاردان كورد، گوران و زازا اهل-ي حاقلار، بو گونو "ذات-ي موطله‌ق علي" شره‌فينه "عئيد-ي علي حئيده‌ر" (عيد علي حيدر) آدلانديريرلار. بو ايراني اهل-حق توپارلاريندان (قوروهلاريندان) ساواي، باشقا ايراني خالقلارين (فارس، لار، بلوچ، پشتون، تاجيك ....) هئچ بيري خيدير نبي بايراميني تورك خالقيندا اولدوغو اؤلچوله‌رده بيلمهز و قوتلاماز.
قوردلار بايرامي
آزه‌ربايجاندا قوبادلي كيمي خالقين مالدارليقلا گئچيندييي بير سيرا بؤلگه‌له‌رينده "خيدير نبي بايرامي"نين باشقا آدي "قوردلار بايرامي"دير. اسكيده‌ن بئله بؤلگه‌له‌رده خيدير نبي بايرامي سيرالاريندا، هاوا چوخ سويوق اولور، گوجلو کوله‌کله‌ر اسه‌ر و قار چووغونلاري باش وئره‌ردي. بو دؤنه‌مله‌رده آج قالان قوردلار مال-قويونا سالديرديقلاريندان (هوجوم ائتديكله‌رينده‌ن) دولايي، خيدير ايلياس ساوووشاندا خالق بايرام ائده‌ر و بلادان قورتولدوغونا شنليك ياپاردي. ارده‌بيل بؤلگه‌سينده ده بو بايرام، اييي بير اينسان اولدوغو سؤيله‌نه‌ن "قورد اوغلو" (قورد اوغلي) آدلي بيريسي ايله ايليشگيله‌نديريلير.
خيدير گونله‌ري
آزه‌ربايجاندا يازي قارشيلاما، ارگه‌نه قون (نووروز) بايرامي قاباغي بير تؤره‌ن ساييلان خيدير نبي گونو´نده‌ن باشلار. خيدير، تورك خالق ييمي (تقويمي) و دؤنه‌نجه‌له‌رينده (فصيلله‌ر)، قيش، ياز، كيچيك و بؤيوك قيرخجالار (چيلله‌له‌ر)، يلدا گئجه‌سي و حتتا ارگه‌نه قون (نووروز) كيمي هر ايل گينه‌له‌نه‌ن (تكرارلانان) و چاغ اؤلچومو ايله ايلگيلي اولان اولايلاردا اؤنه‌ملي بير يئره صاحيبدير. حتتا تورك خالق ييمله‌رينده (تقويمله‌رينده) كؤچ آيينين آدلاريندان بيري ده "خيدير ايلياس" آييدير. (باشقا آدلاريندان "آلا چولپا" و "بايرام آيي"دير). خيدير نبي بايرامي اوچ گونده‌ن اولوشور. بو بايرام آزه‌ربايجان و تورك خالقي آراسيندا، چئشيتلي گونله‌رده قوتلانماقدا و بو قونودا (مووضوعدا) بيرليك مووجود دئييلدير. چوخلو بؤلگه‌له‌رده -خالخال ماحاليندا اولدوغو كيمي- بو تؤره‌نين ياپيلديغي واخت، بؤيوك قيرخجا (چيلله) بيتديكده‌ن و كيچيك قيرخجا (چيلله) باشلاياندان سونراكي ايلك اورتاگون (جومعه آخشامي) گونونده، يعني ٣٠ ژانوييه-١٠ بهمه‌نده‌ن سونراكي ايلك اورتاگون (جومعه آخشامي)دير. داها آز اولماقلا بيرليكده بيرسيرا باشقا يئرله‌رده خيديرنبي´ني آغيرلاما زاماني، هر ايكي قيرخجانين (چيلله‌نين) قورتولدوغو دؤنه‌م، قيشين ان سويوق گونو ساييلان كيچيك قيرخجانين (چيلله‌نين) اونونجو گونو، كيچيك قيرخجانين ياري اولدوغو ٩-٨ فئورال (بوزآي)، كيچيك قيرخجانين سونلارينا ياخين، ايلين سون يئيگونو (جومعه گونو) و .... دير. ناخجيوان´دا خيدير نبي بايرامي بوزآيين (فئورال) اورتالاريندا باشلار. ارده‌بيل خالقي و چئوره‌سينده‌كي كندله‌رده بؤيوك قيرخجانين سون دؤرد گونونه "چارچار" و كيچيك قيرخجانين ايلك اوچ گونونه "قورداوغلو" يا دا "خيدير نبي" دئيه‌رله‌ر. اونلارا گؤره چارچاردا قيشين سويوغو يوموشاييب يئرده‌ن اوزاقلاشار و بو اوزده‌ن سو-تورپاق قيزار. اوسكولو (اسكلو) كندينده خيدير نبي بؤيوك قيرخجانين سون دؤرد و كيچيك قيرخجانين ايلك اوچ گونونو ايچينه آلان يئددي گونده‌ن اولوشور. اونلارا گؤره بو دؤنه‌مده هاوالار يئنيده‌ن سويويار و پيشيكله‌ر ميرناولاشيب جوتله‌شه‌رله‌ر.
بؤيوك قيرخجا (چيلله) ايلين ان سويوق دؤنه‌مي، ٢٠ آراليق-دئسامبر (دئي آيينين ايلك گونونده‌ن) ٣٠ اوجاق-ژانويه (بهمه‌ن آيينين اونونجو) گونونه ده‌ك اولان قيرخ گوندور. كيچيك قيرجخا (چيلله) ايسه ٣٠ اوجاق-ژانويه (بهمه‌ن آيينين اونوندان) ١١ يئلين-مارس (ايسفه‌ند آيينين ييرميسينه ده‌ك) اولان و داها يوموشاق گئچه‌ن ٤٠ گوندور. كيچيك قيرخجانين (چيلله‌نين) بهمه‌ن آيينا توشلايان (٢٠ بوز-فئورييه‌يه ده‌ك) ايلك ييرمي گونونو "بالا قيرخجا"، و ايسفه‌ند آيينا توش گله‌ن (٢٠ بوز-فئورييه‌ده‌ن سونرا) ايكينجي ييرمي گونونو "بوز آي" (يا دا "بوز چيلله"، "آغلار-گوله‌ر"، هفت البويوت") آدلانديرارلار.
قيرخجا (چيلله) گئجه‌سي حاققيندا بو يازييا باخابيله‌رسينيز:
چيلله گئجه‌سي
http://www.durna.info/chille_At.htm
Xıdır günlәri vә bayramları: Xıdır İlyas bayramı vә Xıdır Nәbi bayramı
Mehran Baharlı
18 Yelin ay- 2005 Toyuq ili
http://sozumuz.blogspot.com/2005/03/blog-post_2407.html
Günümüzdә Türk xalqının vә Azәrbaycanda Xıdır adında iki bayram vardır: Biri Xıdırellez-Hıdırellez (Xidrelles-Xıdır Әllәz- Xızır İlyas- Xıdır İlyas) bayramı, ötәki Xıdır Nәbi bayramı. Bәzәn bu iki fәrqli bayram özәlliklә quzey Azәrbaycanda bir birinә qarışdırılır.
Hıdırellez-Xıdır İlyas (): Köç ayının (May, Mayıs) 6nci günü
Bugün Azәrbaycanda bilinsә vә qutlansa da daha çox Türkiyә vә Balkanlarda Makedoniya, Bosniya, Sırbıstan, Monteneqro (Qaradağ), Kosova, Albaniya, Moldova, Bulqaristan`da bilinәn bir gündür. Köç (may-mayıs) ayının 6nci günündә qutlanan bu günә, Qaqavuzlar Ederellez deyәrlәr. Xıdır İlyas bayram vә törәni Türkiyә vә Balkanlarda Sünni vә Sünni olmayan bütün Türklәrin görkәmlә qutladıqları bir bayramdır.
Adı çәkilәn bölgәlәrdә yaxlaşıq hәr şәhәrdә Xıdırlıq adına qutsal sayılan bir yer vardır. Xıdır İlyas günü, xalq inanışına görә Xıdırla İlyasın (Elicah- İliya- İliyas) bir araya gәlmә günü olaraq qutlanar. Xıdır İlyas günü inananların (mö`minlәrin) gәplәşmә (söhbәt) vә sevinc günüdür. Bugün hamı evdәki işlәri atıp dışarıya gәzmәyә çıxar. Xalq inanışına görә Xıdırellez günündә boylu qadınlar işlәrlәrsә bәbәklәri eybәcәr doğulacaq vә bundan dolayı bugün iş görmәzlәr, xәmir yoğrulmaz vә ağac kәsilmәz. Bugündә ölülüklәrdәn (qәbirsandıqlardan) görüş (ziyarәt) edilir, tinlәri (ruhları üçün yemәklәr pişirilir, uyqun yerlәrdә Sәmah biyisi (dansı) dönülür vә rakı (araq-әrәq) içilir. Qızlar gül kimi gözәl olsunlar diyә qızıl gül әkәrlәr. Xәzәr dәnizinin doğusunda Türkmәnlәrin dә Qәdr gecәsinә bәnzәr Xızırla ilgili bir törәni vardır. Onlara görә bütün duzul (şor) dәnizlәrin suyu şirin olacaq bu gecәdә, Xızır ilyas adındakı iki yumuş (mәlәk) göylәrdә gәzinip kiminlә qarşılaşırsa onu mutlu edәcәklәr. Onlar bu qutlu (müqәddәs) gecәdә qonaqlıq verip sofralar döşәr, Bişmә, Börәk, Komişdan kimi dadlılar vә çörәklәr hazırlar, nәzirlәr verir vә qonşularının görüşünә gedәrlәr.
Azәrbaycanda Xıdırelles bayramı Xıdırn doğum günü olaraq eyni târixdә 6 köç (mayıs)da qutlanır. Örnәyin Quzey Azәrbaycanda Bakı yaxınlığında Siyәzәn rayonunda Beşbarmaq (Bәrmәk) dağında yerlәşәn Xızr-i Zindә addımlağı (qәdәmgahı), köç ayınınn 6sında Xıdır yalavacın doğum günü olduğu sanılan târixdә, görüşgәçilәr (ziyâriyәtçilәr) tәrәfindәn ziyârәt edilir. Xalq orada kәlәmәlәr (dualar) oxuyar, adaqlar (qurbanlar) kәsәr vә nәzir-niyazlanar. 6 Mayısda qutlanan bu törәn, Fevral ayında qutlanan Xıdır Nәbi bayramı qapsamında deyil, bәlkә Türkiyә-Balkanlarda da qutlanan Xıdırellez bayramının Azәrbaycandakı qarşılığıdır.
Xıdır Nәbi bayramı Ocaqdan (January- Bәhmәn) sonrakı ilk ortagün (pәncşәnbә-Cumaaxşamı)
Bu bayram Azәrbaycan Türklәrinin hamısının (Cәfәri vә özәlliklә Әlәvi) vә Türkiyә-Balkanlardakı Türklәrdәn tәkcә Әlәvi Türklәrin qutsal (mubarәk) saydıqları bayramdır. Sünni Türklәr Xıdır Nәbi bayramını bilmәz vә yalnızca Xıdır İlyası bilir vә Xıdır İlyas bayramını qutlarlar. Әlәvi Türklәrsә Xıdır Nәbi vә Xıdır İlyas arasında fәrq qoymaz vә yalnız Xıdır Nәbi bayramını qutlarlar. Günümüzdә Cәfәri Türklәr üçün Xıdır Nәbi günü – onu bildiklәrinә rәğmәn – bütünlüklә öz dini anlamını itirip, artıq hәr hansı dini bir anlama sâhib deyildir. Cәfәri Türklәr Farslar tәrәfindәn hәm etnik vә hәm teolojik açılardan ağır biçimdә asimilasiyona uğradıqlarından dolayı, bu milli-târixi bayramı yavaş yavaş unutmaya başlamışlar. Türk Qızılbaş toparlarının (zümrәlәrinin) isә hәlә dә әn әsil vә әn önәmli (әhәmmiyәtli) dini bayramları Xıdır Nәbi bayramıdır. Bu bayram, onlar üçün bir dini-mәzhәbi bayram olduğuna görә hәlә dә çox canlı biçimdә yaşadılır. Türk әkinci (kültürü) etgisi altında qalan İrani dilli xalqlardan Kürd, Goran vә Zaza Әhl-i Haqlar, bu günü Zât-i Mütlәq Әli şәrәfinә Eyd-i Әli Heydәr adlandırırlar. Bu İrâni Әhl-i Haq toparlarından (quruhlarında) savay, başqa İrâni xalqların (Fars, Lar, Bәluç, Pәştun, Tacik, ....) heç biri Xıdır Nәbi bayramını Türk xalqında olduğu ölçülәrdә bilmәz vә qutlamaz.
Qurdlar Bayramı
Azәrbaycanda Qubadlı kimi xalqın maldarlıqla geçindiyi bir sıra bölgәlәrindә Xıdır Nәbinin başqa adı Qurdlar Bayramıdır. Әskidәn belә bölgәlәrdә Xıdır Nәbi Bayramı sıralarında, hava çox soyuq olur, güclü külәklәr әsәr vә qar çovöunları baş verәrdi. Bu dönәmlәrdә ac qalan qurdlar mal-qoyuna saldırdıqlarından (hucum etdiklәrindә) dolayı, Xıdır İlyas savuşanda xalq bayram edәr vә bәladan qurtulduğuna şәnlik yapardı. Әrdәbil bölgәsindә dә bu bayram, iyi bir insan olduğu söylәnәn Qurd oğlu adlı birisi ilә ilişkilәndirilir.
Xıdır Günlәri
Azәrbaycanda yazı qarşılama, Әrgәnәqon (Novruz) bayramı qabağı bir törәn sayılan Xıdır Nәbi günündәn başlar. Xıdır, Türk xalq yimi (tәqvimi) vә dönәncәlәrindә (fәsillәr), qış, yaz, kiçik vә böyük qırxcalar (çillәlәr), Yәlda gecәsi vә hәtta Әrgәnәqon (Novruz) kimi hәr il ginәlәnәn (tәkrarlanan) vә çağ ölçümü ilә ilgili olan olaylarda önәmli bir yerә sâhibdir. Hәtta Türk xalq yimlәrindә (tәqvimlәrindә) köç ayının adlarından biri dә Xıdır İlyas ayıdır (başqa adlarından Ala Çolpa vә Bayram ayıdır). Xıdır Nәbi bayramı üç gündәn oluşur. Bu bayram Azәrbaycan vә Türk xalqı arasında çeşitli günlәrdә qutlanmaqda vә bu qonuda (Mevzuda) birlik mevcud deyildir. Çoxlu bölgәlәrdә – Xalxal mahalında olduğu kimi- bu törәnin yapıldığı vaxt, Böyük Qırxca (Çillә) bitdikdәn vә Kiçik Qırxca (Çillә) başlayandan sonrakı ilk ortagün (cumaaxşamı) günündә, yanı 30 January-10 Bәhmәndәn sonrakı ilk ortagündür (cumaaxşamı).
Daha az olmaqla birlikdә bir sıra başqa yerlәrdә Xıdır Nәbini ağırlama zamanı, hәr iki Qırxcanın qurtulduğu dönәm, qışın әn soyuq günü sayılan Kiçik Qırxcanın (Çillәnin) onuncu günü, Kiçik Qırxcanın yarı olduğu 8-9 Fevral (Bozay), Kiçik Qırxcanın sonlarına yaxın, ilin son yeygünü (cuması) vә ...... dir. Naxcıvanda Xıdır Nәbi bayramı Bozayın (Fevralın) ortalarında başlar. Әrdәbil xalqı vә çevrәsindәki kәndlәrdә Böyük Qırxcanın son dörd gününә Çarçar vә Kiçik Qırxcanın ilk üç gününә Qurdoğlu ya da Xıdır Nәbi diyәrlәr. Onlara görә Çarçarda qışın soyuğu yumuşayıp yerdәn uzaqlaşar vә bu üzdәn su-torpaq qızar. Üskülü kәndindә Xıdır Nәbi Böyük Qırxcanın son dörd vә Kiçik Qırxcanın ilk üç gününü içinә alan yeddi gündәn oluşur. Onlara görә bu dönәmdә havalar yenidәn soyuyar vә pişiklәr mırnavlaşıp cütlәşәrlәr.
Böyük Qırxca ilin әn soyuq dönәmi, 20 aralıq-dekabr (dey ayının ilk günündәn) 30 Ocaq-January (bәhmәn ayının onuncu) gününә dәk olan qırx gündür. Kiçik Qırxca isә 30 Ocaq-January (Bәhmәn ayının onundan) 11 Yelin-Mars (İsfәnd ayının yirmisinә dәk) olan vә daha yumuşaq geçәn 40 gündür. Kiçik Qırxcanın Bәhmәn ayına tuşlayan (20 Boz-February`yә dәk) ilk yirmi günü Bala Qırxca vә İsfәnd ayına tuş gәlın (20 Boz- February`dәn sonra) ikinci yirmi gününü Boz Ay (ya da Boz Çillә, Ağlar Gülәr, Hәft әlbuyut) adlandırarıar.
مئهران باهارلي
گونوموزده تورك خالقي و آزه‌ربايجاندا خيدير آدينا ايكي بايرام واردير: بيري خيديرئللئز- هيديرائللئز Xidrelles Hıdırellez Xıdır-Əlləz, Xıdır-İlyas Xızr İlyas (خيدير ايلياس) بايرامي، اؤته‌كي خيدير نبي بايرامي Xıdır Nəbi . بعضه‌ن بو ايكي فرقلي بايرام- اؤزه‌لليكله قوزئي آزه‌ربايجاندا- بيربيرينه قاريشديريلير.
هيديرائللئز-خيدير ايلياس- كؤچ (ماي-ماييس) آيينين ٦ نجي گونو: (روز-ي خيدير):
بو گون آزه‌ربايجاندا بيلينسه و قوتلانسا دا، داها چوخ توركييه و بالكانلاردا ماكئدونييا، بوسنييا، سيربيستان-مونتئ نئقرو (قاراداغ)، كوسووا، آلبانييا، مولدووا، بولغاريستان´دا بيلينه‌ن بير گوندور. كؤچ (ماي-ماييس) آيينين ٦ نجي گونونده قوتلانان بو گونه، قاقاووزلار "ائدئرائللئز" دئيه‌رله‌ر. خيدير ايلياس بايرام و تؤره‌ني توركييه و بالكانلاردا سونني و سونني اولمايان بوتون توركله‌رين گؤركه‌مله قوتلاديقلاري بير بايرامدير. آدي چكيله‌ن بؤلگه‌له‌رده ياخلاشيق هر شهه‌رده "خيديرليق" آديندا قوتسال سايييلان بير يئر واردير. خيديرايلياس گونو، خالق اينانيشينا گؤره خيدير´لا ايلياس´ين (ائليجاه-ايلييا-ايلياسئس) بير آرايا گلمه گونو اولاراق قوتلانار. خيديرايلياس گونو اينانانلارين (مؤمينله‌رين) گپله‌شمه (صؤحبه‌ت) و سئوينج گونودور. بوگون هامي ائوده‌كي ايشله‌ري آتيب، ديشارييا گزمه‌يه چيخار. خالق اينانيشينا گؤره خيدير ائللئز گونونده بويلو قادينلار ايشله‌رله‌رسه، ببه‌كله‌ري عئيبه‌جه‌ر دوغولاجاق و بوندان دولايي بوگون ايش گؤرولمه‌ز، خمير يوغرولماز و آغاج كسيلمه‌ز. بو گونده اؤلولوكله‌رده‌ن (قبيرسانديقلاردان) گؤروش (زيياره‌ت) ائديلير، تينله‌ري (روحلاري) اوچون يئمه‌كله‌ر پيشيريلير، اويقون يئرله‌رده سماه بيييسي (دانسي) دؤنولور و راكي (آراق- عره‌ق) ايچيلير. قيزلار گول كيمي گؤزه‌ل اولسونلار دييه قيزيل گول اكه‌رله‌ر. خزه‌ر دنيزينين دوغوسوندا توركمه‌نله‌رين ده "قدر" گئجه‌سينه بنزه‌ر خيضيرلا ايلگيلي بير تؤره‌ني واردير. اونلارا گؤره بوتون دوزول (شور) دنيزله‌رين سويو شيرين اولاجاق بو گئجه‌ده، خيضير ايلياس آديندا ايكي يوموش (مله‌ك) گؤيله‌رده گزينيب كيمينله قارشيلاشارلارسا، اونو موتلو ائده جه‌كله‌ر. اونلار بو قوتلو (موقه‌دده‌س) گئجه‌ده قوناقليق وئريب، سوفرالار دؤشه‌ر، "بيشمه"، "بؤره‌ك"، "كوميشدان" كيمي دادليلار و چؤره‌كله‌ر حاضيرلار، نذيرله‌ر وئرير و قونشولارينين گؤروشونه گئده‌رله‌ر.
آزه‌ربايجاندا خيديرائللئس بايرامي خيدير`ين دوغوم گونو اولاراق عئيني تاريخده ٦ كؤچ (ماييس) دا قوتلانير. اؤرنه‌يين قوزئي آزه‌ربايجاندا باكي ياخينليغيندا سييه‌زه‌ن رايونوندا بئش بارماق (برمه‌ك) داغيندا يئرله‌شه‌ن خيزر-ي زينده آدديملاغي (قده‌مگاهي)، كؤچ (ماييس) آيينين ٦ سيندا، خيدير يالاواجين دوغوم گونو اولدوغو سانيلان تاريخده، گؤروشگه‌چيله‌ر (زيياره‌تچيله‌ر) طره‌فينده‌ن زيياره‌ت ائديلير. خالق اورادا كله‌مه‌له‌ر (دوعالار) اوخويار، آداقلار (قوربانلار) كسه‌ر و نذير-نييازلانار. ٦ ماييسدا قوتلانان بو تؤره‌ن، فئورال آييندان قوتلانان خيدير نبي بايرامي قاپساميندا دئييل، بلكه توركييه-بالكانلاردا دا قوتلانان خيديرائللئز بايرامينين آزه‌ربايجانداكي قارشيليغيدير.
خيدير نبي بايرامي – ٣٠ اوجاقدان (٣٠ ژانويه-١٠ بهمن) سونراكي ايلك اورتاگون (پنجشنبه):
بو بايرام، آزه‌ربايجان توركله‌رينين هاميسينين (جعفه‌ري و اؤزه‌لليكله عله‌وي) و توركييه-بالكانداكي توركله‌رده‌ن تكجه عله‌وي توركله‌رين قوتسال (موباره‌ك) سايديقلاري بايرامدير. سونني توركله‌ر خيدير نبي بايراميني بيلمهز و يالنيزجا خيزير ايلياسي بيلير و خيزير ايلياس بايراميني´ي قوتلارلار، عله‌وي توركله‌رسه خيدير نبي و خيدير ايلياس آراسيندا فرق قويماز و يالنيز خيدير نبي بايراميني قوتلارلار. گونوموزده جعفه‌ري توركله‌ر اوچون خيدير نبي گونو - اونو بيلديكله‌رينه رغمه‌ن- بوتونلوكله اؤز ديني آنلاميني ايتيريب و آرتيق هر هانسي ديني بير آنلاما صاحيب دئييلدير. جعفه‌ري توركله‌ر فارسلار طره‌فينده‌ن هم ائتنيك و هم تئولوژيك آچيلاريندان آغير بيچيمده آسيميلاسييونا اوغراقديقلاريندان دولايي، بو ميللي-تاريخي بايرامي ياواش ياواش اونودمايا باشلاميشلار. تورك قيزيلباش توپارلارينين (زومره‌له‌رينين) ايسه هله ده ان اصيل و ان اؤنه‌ملي (اهه‌مييه‌تلي) ديني بايراملاري "خيدير نبي بايرامي"دير. بو بايرام، اونلار اوچون بير ديني-مذهه‌بي بايرام اولدوغونا گؤره هله ده چوخ جانلي بيچيمده ياشاديلير. تورك اكينجي (كولتورو) ائتگيسي آلتيندا قالان ايراني ديللي خالقلاردان كورد، گوران و زازا اهل-ي حاقلار، بو گونو "ذات-ي موطله‌ق علي" شره‌فينه "عئيد-ي علي حئيده‌ر" (عيد علي حيدر) آدلانديريرلار. بو ايراني اهل-حق توپارلاريندان (قوروهلاريندان) ساواي، باشقا ايراني خالقلارين (فارس، لار، بلوچ، پشتون، تاجيك ....) هئچ بيري خيدير نبي بايراميني تورك خالقيندا اولدوغو اؤلچوله‌رده بيلمهز و قوتلاماز.
قوردلار بايرامي
آزه‌ربايجاندا قوبادلي كيمي خالقين مالدارليقلا گئچيندييي بير سيرا بؤلگه‌له‌رينده "خيدير نبي بايرامي"نين باشقا آدي "قوردلار بايرامي"دير. اسكيده‌ن بئله بؤلگه‌له‌رده خيدير نبي بايرامي سيرالاريندا، هاوا چوخ سويوق اولور، گوجلو کوله‌کله‌ر اسه‌ر و قار چووغونلاري باش وئره‌ردي. بو دؤنه‌مله‌رده آج قالان قوردلار مال-قويونا سالديرديقلاريندان (هوجوم ائتديكله‌رينده‌ن) دولايي، خيدير ايلياس ساوووشاندا خالق بايرام ائده‌ر و بلادان قورتولدوغونا شنليك ياپاردي. ارده‌بيل بؤلگه‌سينده ده بو بايرام، اييي بير اينسان اولدوغو سؤيله‌نه‌ن "قورد اوغلو" (قورد اوغلي) آدلي بيريسي ايله ايليشگيله‌نديريلير.
خيدير گونله‌ري
آزه‌ربايجاندا يازي قارشيلاما، ارگه‌نه قون (نووروز) بايرامي قاباغي بير تؤره‌ن ساييلان خيدير نبي گونو´نده‌ن باشلار. خيدير، تورك خالق ييمي (تقويمي) و دؤنه‌نجه‌له‌رينده (فصيلله‌ر)، قيش، ياز، كيچيك و بؤيوك قيرخجالار (چيلله‌له‌ر)، يلدا گئجه‌سي و حتتا ارگه‌نه قون (نووروز) كيمي هر ايل گينه‌له‌نه‌ن (تكرارلانان) و چاغ اؤلچومو ايله ايلگيلي اولان اولايلاردا اؤنه‌ملي بير يئره صاحيبدير. حتتا تورك خالق ييمله‌رينده (تقويمله‌رينده) كؤچ آيينين آدلاريندان بيري ده "خيدير ايلياس" آييدير. (باشقا آدلاريندان "آلا چولپا" و "بايرام آيي"دير). خيدير نبي بايرامي اوچ گونده‌ن اولوشور. بو بايرام آزه‌ربايجان و تورك خالقي آراسيندا، چئشيتلي گونله‌رده قوتلانماقدا و بو قونودا (مووضوعدا) بيرليك مووجود دئييلدير. چوخلو بؤلگه‌له‌رده -خالخال ماحاليندا اولدوغو كيمي- بو تؤره‌نين ياپيلديغي واخت، بؤيوك قيرخجا (چيلله) بيتديكده‌ن و كيچيك قيرخجا (چيلله) باشلاياندان سونراكي ايلك اورتاگون (جومعه آخشامي) گونونده، يعني ٣٠ ژانوييه-١٠ بهمه‌نده‌ن سونراكي ايلك اورتاگون (جومعه آخشامي)دير. داها آز اولماقلا بيرليكده بيرسيرا باشقا يئرله‌رده خيديرنبي´ني آغيرلاما زاماني، هر ايكي قيرخجانين (چيلله‌نين) قورتولدوغو دؤنه‌م، قيشين ان سويوق گونو ساييلان كيچيك قيرخجانين (چيلله‌نين) اونونجو گونو، كيچيك قيرخجانين ياري اولدوغو ٩-٨ فئورال (بوزآي)، كيچيك قيرخجانين سونلارينا ياخين، ايلين سون يئيگونو (جومعه گونو) و .... دير. ناخجيوان´دا خيدير نبي بايرامي بوزآيين (فئورال) اورتالاريندا باشلار. ارده‌بيل خالقي و چئوره‌سينده‌كي كندله‌رده بؤيوك قيرخجانين سون دؤرد گونونه "چارچار" و كيچيك قيرخجانين ايلك اوچ گونونه "قورداوغلو" يا دا "خيدير نبي" دئيه‌رله‌ر. اونلارا گؤره چارچاردا قيشين سويوغو يوموشاييب يئرده‌ن اوزاقلاشار و بو اوزده‌ن سو-تورپاق قيزار. اوسكولو (اسكلو) كندينده خيدير نبي بؤيوك قيرخجانين سون دؤرد و كيچيك قيرخجانين ايلك اوچ گونونو ايچينه آلان يئددي گونده‌ن اولوشور. اونلارا گؤره بو دؤنه‌مده هاوالار يئنيده‌ن سويويار و پيشيكله‌ر ميرناولاشيب جوتله‌شه‌رله‌ر.
بؤيوك قيرخجا (چيلله) ايلين ان سويوق دؤنه‌مي، ٢٠ آراليق-دئسامبر (دئي آيينين ايلك گونونده‌ن) ٣٠ اوجاق-ژانويه (بهمه‌ن آيينين اونونجو) گونونه ده‌ك اولان قيرخ گوندور. كيچيك قيرجخا (چيلله) ايسه ٣٠ اوجاق-ژانويه (بهمه‌ن آيينين اونوندان) ١١ يئلين-مارس (ايسفه‌ند آيينين ييرميسينه ده‌ك) اولان و داها يوموشاق گئچه‌ن ٤٠ گوندور. كيچيك قيرخجانين (چيلله‌نين) بهمه‌ن آيينا توشلايان (٢٠ بوز-فئورييه‌يه ده‌ك) ايلك ييرمي گونونو "بالا قيرخجا"، و ايسفه‌ند آيينا توش گله‌ن (٢٠ بوز-فئورييه‌ده‌ن سونرا) ايكينجي ييرمي گونونو "بوز آي" (يا دا "بوز چيلله"، "آغلار-گوله‌ر"، هفت البويوت") آدلانديرارلار.
قيرخجا (چيلله) گئجه‌سي حاققيندا بو يازييا باخابيله‌رسينيز:
چيلله گئجه‌سي
http://www.durna.info/chille_At.htm
Xıdır günlәri vә bayramları: Xıdır İlyas bayramı vә Xıdır Nәbi bayramı
Mehran Baharlı
18 Yelin ay- 2005 Toyuq ili
http://sozumuz.blogspot.com/2005/03/blog-post_2407.html
Günümüzdә Türk xalqının vә Azәrbaycanda Xıdır adında iki bayram vardır: Biri Xıdırellez-Hıdırellez (Xidrelles-Xıdır Әllәz- Xızır İlyas- Xıdır İlyas) bayramı, ötәki Xıdır Nәbi bayramı. Bәzәn bu iki fәrqli bayram özәlliklә quzey Azәrbaycanda bir birinә qarışdırılır.
Hıdırellez-Xıdır İlyas (): Köç ayının (May, Mayıs) 6nci günü
Bugün Azәrbaycanda bilinsә vә qutlansa da daha çox Türkiyә vә Balkanlarda Makedoniya, Bosniya, Sırbıstan, Monteneqro (Qaradağ), Kosova, Albaniya, Moldova, Bulqaristan`da bilinәn bir gündür. Köç (may-mayıs) ayının 6nci günündә qutlanan bu günә, Qaqavuzlar Ederellez deyәrlәr. Xıdır İlyas bayram vә törәni Türkiyә vә Balkanlarda Sünni vә Sünni olmayan bütün Türklәrin görkәmlә qutladıqları bir bayramdır.
Adı çәkilәn bölgәlәrdә yaxlaşıq hәr şәhәrdә Xıdırlıq adına qutsal sayılan bir yer vardır. Xıdır İlyas günü, xalq inanışına görә Xıdırla İlyasın (Elicah- İliya- İliyas) bir araya gәlmә günü olaraq qutlanar. Xıdır İlyas günü inananların (mö`minlәrin) gәplәşmә (söhbәt) vә sevinc günüdür. Bugün hamı evdәki işlәri atıp dışarıya gәzmәyә çıxar. Xalq inanışına görә Xıdırellez günündә boylu qadınlar işlәrlәrsә bәbәklәri eybәcәr doğulacaq vә bundan dolayı bugün iş görmәzlәr, xәmir yoğrulmaz vә ağac kәsilmәz. Bugündә ölülüklәrdәn (qәbirsandıqlardan) görüş (ziyarәt) edilir, tinlәri (ruhları üçün yemәklәr pişirilir, uyqun yerlәrdә Sәmah biyisi (dansı) dönülür vә rakı (araq-әrәq) içilir. Qızlar gül kimi gözәl olsunlar diyә qızıl gül әkәrlәr. Xәzәr dәnizinin doğusunda Türkmәnlәrin dә Qәdr gecәsinә bәnzәr Xızırla ilgili bir törәni vardır. Onlara görә bütün duzul (şor) dәnizlәrin suyu şirin olacaq bu gecәdә, Xızır ilyas adındakı iki yumuş (mәlәk) göylәrdә gәzinip kiminlә qarşılaşırsa onu mutlu edәcәklәr. Onlar bu qutlu (müqәddәs) gecәdә qonaqlıq verip sofralar döşәr, Bişmә, Börәk, Komişdan kimi dadlılar vә çörәklәr hazırlar, nәzirlәr verir vә qonşularının görüşünә gedәrlәr.
Azәrbaycanda Xıdırelles bayramı Xıdırn doğum günü olaraq eyni târixdә 6 köç (mayıs)da qutlanır. Örnәyin Quzey Azәrbaycanda Bakı yaxınlığında Siyәzәn rayonunda Beşbarmaq (Bәrmәk) dağında yerlәşәn Xızr-i Zindә addımlağı (qәdәmgahı), köç ayınınn 6sında Xıdır yalavacın doğum günü olduğu sanılan târixdә, görüşgәçilәr (ziyâriyәtçilәr) tәrәfindәn ziyârәt edilir. Xalq orada kәlәmәlәr (dualar) oxuyar, adaqlar (qurbanlar) kәsәr vә nәzir-niyazlanar. 6 Mayısda qutlanan bu törәn, Fevral ayında qutlanan Xıdır Nәbi bayramı qapsamında deyil, bәlkә Türkiyә-Balkanlarda da qutlanan Xıdırellez bayramının Azәrbaycandakı qarşılığıdır.
Xıdır Nәbi bayramı Ocaqdan (January- Bәhmәn) sonrakı ilk ortagün (pәncşәnbә-Cumaaxşamı)
Bu bayram Azәrbaycan Türklәrinin hamısının (Cәfәri vә özәlliklә Әlәvi) vә Türkiyә-Balkanlardakı Türklәrdәn tәkcә Әlәvi Türklәrin qutsal (mubarәk) saydıqları bayramdır. Sünni Türklәr Xıdır Nәbi bayramını bilmәz vә yalnızca Xıdır İlyası bilir vә Xıdır İlyas bayramını qutlarlar. Әlәvi Türklәrsә Xıdır Nәbi vә Xıdır İlyas arasında fәrq qoymaz vә yalnız Xıdır Nәbi bayramını qutlarlar. Günümüzdә Cәfәri Türklәr üçün Xıdır Nәbi günü – onu bildiklәrinә rәğmәn – bütünlüklә öz dini anlamını itirip, artıq hәr hansı dini bir anlama sâhib deyildir. Cәfәri Türklәr Farslar tәrәfindәn hәm etnik vә hәm teolojik açılardan ağır biçimdә asimilasiyona uğradıqlarından dolayı, bu milli-târixi bayramı yavaş yavaş unutmaya başlamışlar. Türk Qızılbaş toparlarının (zümrәlәrinin) isә hәlә dә әn әsil vә әn önәmli (әhәmmiyәtli) dini bayramları Xıdır Nәbi bayramıdır. Bu bayram, onlar üçün bir dini-mәzhәbi bayram olduğuna görә hәlә dә çox canlı biçimdә yaşadılır. Türk әkinci (kültürü) etgisi altında qalan İrani dilli xalqlardan Kürd, Goran vә Zaza Әhl-i Haqlar, bu günü Zât-i Mütlәq Әli şәrәfinә Eyd-i Әli Heydәr adlandırırlar. Bu İrâni Әhl-i Haq toparlarından (quruhlarında) savay, başqa İrâni xalqların (Fars, Lar, Bәluç, Pәştun, Tacik, ....) heç biri Xıdır Nәbi bayramını Türk xalqında olduğu ölçülәrdә bilmәz vә qutlamaz.
Qurdlar Bayramı
Azәrbaycanda Qubadlı kimi xalqın maldarlıqla geçindiyi bir sıra bölgәlәrindә Xıdır Nәbinin başqa adı Qurdlar Bayramıdır. Әskidәn belә bölgәlәrdә Xıdır Nәbi Bayramı sıralarında, hava çox soyuq olur, güclü külәklәr әsәr vә qar çovöunları baş verәrdi. Bu dönәmlәrdә ac qalan qurdlar mal-qoyuna saldırdıqlarından (hucum etdiklәrindә) dolayı, Xıdır İlyas savuşanda xalq bayram edәr vә bәladan qurtulduğuna şәnlik yapardı. Әrdәbil bölgәsindә dә bu bayram, iyi bir insan olduğu söylәnәn Qurd oğlu adlı birisi ilә ilişkilәndirilir.
Xıdır Günlәri
Azәrbaycanda yazı qarşılama, Әrgәnәqon (Novruz) bayramı qabağı bir törәn sayılan Xıdır Nәbi günündәn başlar. Xıdır, Türk xalq yimi (tәqvimi) vә dönәncәlәrindә (fәsillәr), qış, yaz, kiçik vә böyük qırxcalar (çillәlәr), Yәlda gecәsi vә hәtta Әrgәnәqon (Novruz) kimi hәr il ginәlәnәn (tәkrarlanan) vә çağ ölçümü ilә ilgili olan olaylarda önәmli bir yerә sâhibdir. Hәtta Türk xalq yimlәrindә (tәqvimlәrindә) köç ayının adlarından biri dә Xıdır İlyas ayıdır (başqa adlarından Ala Çolpa vә Bayram ayıdır). Xıdır Nәbi bayramı üç gündәn oluşur. Bu bayram Azәrbaycan vә Türk xalqı arasında çeşitli günlәrdә qutlanmaqda vә bu qonuda (Mevzuda) birlik mevcud deyildir. Çoxlu bölgәlәrdә – Xalxal mahalında olduğu kimi- bu törәnin yapıldığı vaxt, Böyük Qırxca (Çillә) bitdikdәn vә Kiçik Qırxca (Çillә) başlayandan sonrakı ilk ortagün (cumaaxşamı) günündә, yanı 30 January-10 Bәhmәndәn sonrakı ilk ortagündür (cumaaxşamı).
Daha az olmaqla birlikdә bir sıra başqa yerlәrdә Xıdır Nәbini ağırlama zamanı, hәr iki Qırxcanın qurtulduğu dönәm, qışın әn soyuq günü sayılan Kiçik Qırxcanın (Çillәnin) onuncu günü, Kiçik Qırxcanın yarı olduğu 8-9 Fevral (Bozay), Kiçik Qırxcanın sonlarına yaxın, ilin son yeygünü (cuması) vә ...... dir. Naxcıvanda Xıdır Nәbi bayramı Bozayın (Fevralın) ortalarında başlar. Әrdәbil xalqı vә çevrәsindәki kәndlәrdә Böyük Qırxcanın son dörd gününә Çarçar vә Kiçik Qırxcanın ilk üç gününә Qurdoğlu ya da Xıdır Nәbi diyәrlәr. Onlara görә Çarçarda qışın soyuğu yumuşayıp yerdәn uzaqlaşar vә bu üzdәn su-torpaq qızar. Üskülü kәndindә Xıdır Nәbi Böyük Qırxcanın son dörd vә Kiçik Qırxcanın ilk üç gününü içinә alan yeddi gündәn oluşur. Onlara görә bu dönәmdә havalar yenidәn soyuyar vә pişiklәr mırnavlaşıp cütlәşәrlәr.
Böyük Qırxca ilin әn soyuq dönәmi, 20 aralıq-dekabr (dey ayının ilk günündәn) 30 Ocaq-January (bәhmәn ayının onuncu) gününә dәk olan qırx gündür. Kiçik Qırxca isә 30 Ocaq-January (Bәhmәn ayının onundan) 11 Yelin-Mars (İsfәnd ayının yirmisinә dәk) olan vә daha yumuşaq geçәn 40 gündür. Kiçik Qırxcanın Bәhmәn ayına tuşlayan (20 Boz-February`yә dәk) ilk yirmi günü Bala Qırxca vә İsfәnd ayına tuş gәlın (20 Boz- February`dәn sonra) ikinci yirmi gününü Boz Ay (ya da Boz Çillә, Ağlar Gülәr, Hәft әlbuyut) adlandırarıar.
posted by Mehran Baharlı at 8:27 AM
0 Comments:
Post a Comment
<< Home