خيدير نبى بايرامى و بوز آتلى خيدير اينانجى

سؤزوموز

مهران بهارى

خيدير نبى كولتو تورك قيزيلباش اينانجيندا (گوران٫ على آللاهى٫ قيرخلار٫ اهل حق و.س.) بير قيلاووز (مورشيد)-قوطب-آبدال (درويش) اولاراق چوخ سايىدا افسانه لره قاريشيبدير. "حضرت-ى خيضير" علوىلييين ولىلر سيستئمينده (غئيب ارنلرى) رئيس الآبدالان٫ نبى الاوليا´دير. قيزيلباشلاردا ائوه گلن هر قوناغين خيضير اولابيله جه يى اينانجى واردير. قيزيلباش اينانجى موسافير-قوناغى خيضير´لا٫ خيضيرى دا حضرت-ى على ايله عئينىله شديريبدير:

سؤزوموز- ١٨ يئلين آى- ٢٠٠٥ (تويوق ايلى)

ايراندا تورك خالقى و آذربايجانين ميللى-تاريخى گون و بايراملارينى اونوتدورماق٬ بو مومكون اولماديغى دوروملاردا٬ اونلارين ايچينى تورك و آذربايجانلىليقدان بوشالداراق٬ آريايى- ايران زمين- فارسليقلا دولدورماق٬ فارس ميللييتچىلرى و تاسسوفله دؤولتين رسمى سيياستى حالينا دؤنوشموشدورּبو ايسه بير چئشيت سوى مدنى قيريم (فرهنگى ائتنوسيد) اولاراق گؤرولمه لىديرּ سون ايللرده ايراندا و گونئى آزربايجاندا چئشيتلى موناسيبتلره گؤره بير سيرا گونلرى عزيزله مك؛ تورك خالقينين كيمليك آختاريشي٬ اؤز كيملييينه گئرى قاييديش و بيله سينه اويقولانان فرهنگى سوىقيريما (ائتنوسيد) باش قووزاما و ائعتيراضينين ان باريز گؤسته رگه لريندن بيريديرּ نه يازيق كى آيدينلار طرفيندن عزيزله نن بو موناسيبتلر آراسيندا٬ تورك خالقينين دا عزيز توتدوغو٬ عادت-عنعنه و دينى اينانجلارى ايله باغلى اولان ميللى – تاريخى گونلرين چوخونون يئرى بوش گؤرونورּ يئنى ميللى گونلر ياراتماق قده ر٬ خالق آراسيندا وار اولانلارا صاحيب چيخماق و اونلارى عزيزله مك ده٬ دوغرو و گره كلى بير داورانيشديرּبيليندييى كيمى فارس ميللييتچىليينين بئله يبر ايدديعاسى واردير كى آذربايجان و تورك خالقينين٬ اؤزونه عاييد اولان هئچ بير ميللى-تاريخى گونو و بايرامى يوخدور و بايراملارى يالنيزجا دينى (قوربان٬ اوروجلوق) و ايرانى (نوروز) بايراملاردا خولاصه له نيرּ بو دورومدا تورك خالقي ميللى-دينى گون و بايراملارينى – فارسلار طرفيندن اؤزونون هم ائتنيك آسيميلاسييون و هم تئولوژيك آسيميلاسييونونو انگلله مك اوچون- اؤزه لليكله ديرچه لتمه لى و قورويوب يايمالىديرּ

"خيدير نبى بايرامى" ميللتيميزين عزيز توتدوغو ان اسكى٬ ان اهممييتلى ايكى ميللى-تاريخى بايرام و تؤره دن بيريدير. (او بيرى "نووروز بايرامى"دير). شوبهه سيز بو بايرام٬ تورك خالقينين بوگونه دك ياشاديب قوتلاديغى٬ ان آذربايجانلى و ان تورك ساييلابيله جك بايرامىديرּ خيدير نبى بايرامى ميستيك-ميتولوژيك "خيدير-خيضر"كولتو چئوره سينده اولوشموشدور. سئوينديريجى بير دورومدور كى بو بايرام اؤلمه ييب و ايران٬ قافقاز و كيچيك آسيايا سپه له نميش خالقيميز طرفيندن هله ده قوتلانماقداديرּ ايشده آشاغيداكى يازى٬ گونئى آذربايجانين بير سيرا بؤلگه لرينده (همدان٬ فراهان٬ اردبيل٬ ايلخىچى٬ اورمو٬ تبريز٬ خالخال٬ اوسكو ٬ ناخجيوانּּּּ) قوتلانان خيدير نبى تؤره نى حاققينداديرּ

خيضر (خضر٬ خيضير٬ خيزير٬ خيدير٬ خدير٬ خدر) كيمدير؟

قيشين گلمه سى ايله بيرليكده ايراندا ياشايان تورك خالقى طرفيندن و آذربايجان´ين شهر و كندلرينده "خيدير نبى" بايرامى (خضرنبي) قوتلانارּ خضر كولتو تورك خالقى ايله ياناشى٬ باشقا خالق و چوخ سايى دين-اينانجدا دا بولونورּ بو خالق و دينلرين چوخوندا خضر داها چوخ "منگى سو" (آب حيات)٬ اوزون ياشام و ياشيلليق رمزلرينى ايفاده ائده رּ ايسلامى و توركى تصوووف-ميستيك ادبيياتدا نبى-ولى-ملك-درويش كيمى فرقلى كيمليكلره بورونن خيضير´ين (عربجه ده ياشيل معناسيندادير) قيلاووزلوق٫ مورشيدليك٫ بعضى اينسانلارى ويلايت مرتبه سينه چاتديرما٫ تصوووف سيررلرينى اؤرگه تمه٫ فلاكت و چتين دوروملاردا ايمدادا يئتيشمه٫ بركت و بوللوغا قوووشدورما٫ ساواشلارا قاتيلما٫ اؤلمزليك و منگى ياشام (ابدى حيات) باغيشلاما كيمى فونكسييونلارى وارديرּ

"خيدير"٬ (xıdır, xızır, xızr, hıdır) ياشيدى اولان نووروز بايرامى كيمى٬ بؤلگه ده ياشايان بوتون خالقلارى٫ دين٫ اينانج٫ كؤك و ايچينده ياشاديقلارى سرحدلره باخمادان بير بيرينه باغلايان٫ بيربيرينه ياخينلاشديران سمبولدور. كؤكو چوخ اسكىلره او جومله دن ايسلامدان قاباق مئزوپوتاميياداكى "گيل گميش"٫ هئلئن-گرئك قايناقلى ايسكندر افسانه لرى و سئميتيك-يهودى-موسوى ميتولوژيسينه جن اوزانان خيضير؛ بوتون سامى٫ ايرانى٫ توركى٫ هيندى و .س. خالقلارين مدنييت و ادبيياتينا گيريب هامينينكىلاشميشدير. خيدير كولتو يونگ پسيكولوژيسى´ندن قيرقيزلارين ماناس´ينا٫ داغيستاندا شئخ شاميل دستانى´ندان سيبيريادا شامانلارين دوعالارينا٫ باشقيردلارين زويا توله ك´يندن هيند تصوووفونا٫ ايسراييل´دن اؤزبك لرين آلپاميش´ينا دك هر يئرده وار و هر يئرده حاضيردير. تورك خالقلارينداكى خيدير٬ بير ياندان يونانليلارين دييونيس٬ هيندولارين سيوا٬ ايسلاوييانلارين دودوش٬ اوئستانين فرافاس´ينا دنك گلير ٬ بير ياندان دا آمئريكا-باتى آوروپانين سانتا كلاوس (Santa-Klaus) ٬ فينلاندييانين يولوپكى (Youlupkki)٬ ائستونييانين يولووانا(Yuluvana)٬ ايسوئچنين يولتومتئن(Yultomten)٬ نوروئچنين يولنيسار(Yulnissaar)٬ فرانسانين پئر نوئل(Per-Noel)٬ بئلچيكانين شالاند(Şaland)٬ قيبيرسن واسيلى(Vasili)٬ ايتالييانين بئلفانا(Befana)٬ باسكين اولئنچئرو(Olentsero )٬ روسييانين دئد موروز (Ded Moroz)٬ رومانييانين موش چئريله(Moş Cerile) ٬ موغوليستانين وئرقويلا (Verqoyla) ٬ اؤزبكيستانين كئربوبو (Kerbobo) ´سودورּ

اسكى توركلرين يئنى ايل بايرامى

باشقا خالقلاردان فرقلى اولاراق٬ توركلر آراسينداكى خيدير نبىده ٬ ايسسىليك مفهومو اؤن پلانا چيخماقداديرּ اصلينده تورك خيدير نبى گونونون٬ اسكى توركلرين داها سونرالار ايسلامى بير پالتارا بورونموش و خيضر كولتو ايله بيرله شديريلميش "يئنى ايل بايرامى"ندان باشقا بير شئى اولماديغى كسينله شميشديرּ بو بايرام٬ نووروز`دان آلتى هفته قاباق٫ اسكى "اون ايكى ايلخىلى (حئيوانلى) تورك تقويمي"نده كى ايلباشيندا توتولور. بوراداكى دوروم٬ نووروز بايرامى دورومونا بنزه ييرּ تورك خالقى اؤز "ارگه نه كون بايرامى"نى داها سونرالار قارشيلاشديغى "نوروز" گونو ايله بيرله شديردييى كيمى٬ اسكى تورك "اون ايكى حئيوانلى يئنى ايل بايرامينى" دا٬ داها سونرالار اوزله شدييى "خيضر گونو" ايله يبرله شديرميشديرּ بئله ليكله توركلرين خيدير نبى بايرامى٬ نووروز بايرامي كيمى٬ اوزاقدان ياخيندان فارسليق-آريائىليكله هر هانسى بير باغ و ايليشگىسى يوخدورּ

توركجه ده كى خيدير كلمه سينين كؤكو حاققيندا چئشيتلى گؤروشلر وارديرּبير گؤروش بو كلمه نين اسكى تورك بويو اولان "خزر"لرين آديندان گلدييينى ايره لى سوره رּ قورآن´ا گؤره موسا يالاواج (پئغمبر) تانرىنين بويروغو ايله ايكى دنيزين قوووشدوغو يئرده خيزيرلا گؤروشموشدورּ آلتى مين ايل اؤنجه٬ اونلارين گؤروشدويو زاماندا قارادنيزله خيزيرين دنيزى –اينديكى خزر دنيزى- بيربيرينه قوووشوق و ياپيشيق ايميشּ داها يايقين اولان باشقا بير گؤروش سه٬ خيدير-خيزير´ين ايسسى آنلاميندا اولان "قيس-قيز" سؤزوندن گلدييينى سؤيله رּ بو ايكينجى گؤروش٬ بايرامين توركلر آراسينداكى ماهييتينه ده اويغوندورּ خالق اينانيشينا گؤره "خيزير ايلياس"- يا دا "خيدير نبى" يازين گليشينى خبر وئريرּ تورك ميتولوژىسينده "خيزير" ايسسىليك و طبيعته ياشام باغيشلايان و "ايلياس" سو معبدىديرּ ايسسىليك و سو ايسه ياشيلليغى يارادارּ اؤزه لليكله آذربايجان كيمى سويوق بؤلگه لرده ياشايان تورك اينسانى٬ خيزيز´دان اود و ايسسىليك ايسته ميشدير و اونون گتيرديييى ايسسى٬ "خيز"ين شرفينه٬ يازى قارشيلاماق اوچون شنليكلر ائتميشديرּ

بوز آتلى خيدير اينانجى

"خيدير-خيضر" كولت و موتيوى و چئوره سينده كى اولوشان كولتور٬ ايسلام تاريخ و جوغرافيياسينين هر چاغى و هر بوجاغيندا٫ موسلمان و توركى خالقلارين هامىسينين مدنييت٫ اينانج و ادبيياتيندا مووجود اولسا دا٬ ان جانلى بيچيمده شيعه و اؤزه لليكله علوىلر (تورك قيزيلباشلار) آراسيندا قورونوبدور. بو قونودا ان زنگين وارليغى مئيدانا گتيره ن خالق٫ شوبهه سيز كى تورك و شيعه-علوى مدنييتلرينين ايكيسينه بير يئرده صاحيب اولان٫ بونلارى بيرليكده ياشادان و ايران-آذربايجاندا ياشايان تورك خالقىدير. خيدير٫ تورك- آذربايجان مدنييت و ادبيياتينين هر آلانيندا (ديوان٫ آشيق٫ خالق ادبيياتى٫ اينانيشلار و فولكلور) اؤزونو گؤرسه دير.

قيزيلباشلار حضرت-ى خيضر´ى٬ "بوز آتلى خيزير" آدلانديرارلارּ بوز رنگى و بوز آت فيگورو تورك كولتورونون ان اؤنه ملى پارچالاريندان بيرىدير و تورك دستانلاريندا سيخجا يئر آليرּ اسكى تورك-موغوللاردا شامانلار هميشه بوز يا دا قير آتلىدير. شامانلارين گؤىتانرى ايله گؤروشمك اوچون و گينه ايران توركلريندن اولان بابا ايلياس خوراسانىنين اؤلدويونده٬ بوز بير آتين اوستونده گؤيه يوكسه لديكلرينه اينانيليرּ خالقين اينانيشينا گؤره بوز آت٬ اؤلومسوزدورּ تورك قيزيلباشلارين اينانجلاريندا قهرمانلارين آتلارينا (حضرت-ى علىنين دولدول´و٫ بابا ايلياس خوراسانى´نين بوز آتى٫ كوراوغلو´نون قيرات´ى٫ شاه ايسماعيل´ين قمر داى`ى٫ ستتارخان´ين كهر`ى) اؤلومه لاييق گؤرولمه ميشدير.

خيدير نبى كولتو تورك قيزيلباش اينانجيندا (گوران٫ على آللاهى٫ قيرخلار٫ اهل حق و.س.) بير قيلاووز (مورشيد)-قوطب-آبدال (درويش) اولاراق چوخ سايىدا افسانه لره قاريشيبدير. "حضرت-ى خيضير" علوىلييين ولىلر سيستئمينده (غئيب ارنلرى) رئيس الآبدالان٫ نبى الاوليا´دير. قيزيلباشلاردا ائوه گلن هر قوناغين خيضير اولابيله جه يى اينانجى واردير. قيزيلباش اينانجى موسافير-قوناغى خيضير´لا٫ خيضيرى دا حضرت-ى على ايله عئينىله شديريبدير:

شوكرو متين بابا:

ظولمت درياسينى نور ائديب گلنZülmət dəryasını nur edib gələn
خيضير ايلياس٬ شاه-ى مردان٬ على´دير Xızır İlyas, Şah-i Mərdan Əli’dir
غريبين٬ مظلومون حالينى بيلن Qəribin, məzlumun halını bilən
خيضير ايلياس, شاه-ى مردان٬ على´دير. Xızır İlyas, Şah-i mərdan Əli’dir

شاه ايسماعيل:

موسافير عئشق قاپىسينين ديلىدير Musafir eşq qapısının dilidir
خيضر´ى سئو٬ كيم صاحيبينين گولودور. Xızır’ı sev, kim sahibinin gülüdür
تانرى موسافيرى پيريم على´دير Tanrı musafiri pirim Əli’dir
مئهمانلار سيز بيزه صفا گلدينيز! Mehmanlar, siz bizə səfa gəldiniz

پير سولطان آبدال (تورك خالق شاعيرى٬ قهرمانى. سويو خوى شهريندندير):

مين بير آدى وار٫ بير آدى خيضير Min bir adı vardır, bir adı Xızır
هر هاردا چاغيرسان اورادا حاضير Hər harda çağırsan orada hazır
على پاديشاهدير٫ محممد وزير Əli padişahdır, Məhəmməd vəzir
بو فرمانى يازان على دئييل مى؟ Bu fərmanı yazan Əli deyilmi

كاظيم بابا (پروتوعلوى دين٬ حوروفىلييين قوروچوسو فضل الله نعيمى و جاويدان آدينداكى كيتابى قصد ائديلير):

معكس-ى وجه-ى خودا٬ فضل-ى كيتاب-ى جاويدان Mə’kəs-i vəch-i Xuda, Fəzl-i kitab-i Cavidan
آيت آيت بيييناتدير٬ نؤقطه –يى عئلم-ى بيان Ayət ayət bəyyinatdır, nöqtə-yi elm-i bəyan
هم خيضير´دير٬ هم ده عيسا٫ ايسم-ى اعظم٬ بىگومان Həm Xızır’dır, həm də İsa, ism-i ə’zəm, bigüman
خاليق الرحمان-ى معنا٫ شكلن اينساندير على. Xaliq ər-rəhman-i mə’na, şəklən insandır Əli

خيضير تورك علوى توپلولوقلاريندا (قيزيلباشلاردا) داردا قالانلارين كؤمه يينه يئته ن٬ چاغريلديغيندا يارديما قوشان اولو بير كيشىليكديرּ قيزيلباش ديوان و عاشيق ادبيياتيندا عاشيقلارا عئشق باده سى٫ دولونو سونان گينه ده خيضيردير:

نسيمى:

ائى نسيمى٬ سؤزوندور آب-ى حيات Ey Nəsimi, sözündür ab-i həyat
ايچمه ين آنى قالدى فى الظلمات İçməyən anı qaldı fi z-züləmat
نه بيلير ديمه جانيور جانى Nə bilir dəymə canivər canı
خيضر´ا سور خيضر-ى آب-ى حئيوانى Xızr’a sor xızr-i ab-i heyvanı

فقير ادنا:

فقير ادنا´م دييير كى بو سيرره اره ن Fəqir Ədna’m diyir ki bu sirrə ərən
اوستاديم ختايى دارينا دوران Ustadım Xətayi darına duran
تامودا يانار مى نورونو گؤره ن؟ Tamuda yanar mı nurunu görən
يئتيش خيضير نبى٬ سن ايمداد ائيله! Yetiş Xızır Nəbi, sən imdad eylə

كوراوغلو كيمى قيزيلباش دستانى رومانلاريندا كوراوغلو´يا اوزون عؤمور و شؤهرت٫ اوغلو حسن بى´ه گوج وئره ن اودور. قيزيلباش خالق حيكايه لريندن٫ كرم ايله اصلى´ده شاعير قيليغيندا كرم´ه گؤرونن٫ اونو بير دفعه سينده اؤلومدن٫ شاه ايسماعيل و گولزار حيكايه سينده شاه ايسماعيل´ى گؤزلرينه ميل چكمكدن٫ طاهير و زؤهره´ده طاهير´ى توتساقدان قورتاران خيضير´دير. عاشيق غريب و صنم حيكايه سينده ده عاشيق غريب´ى شاه صنم´ه عاشيق ائيله ين خيضير´دير. بكتاشى منقبه لري´نده ايسه خيضير٫ ان ميستيك تورك شخصييتى خوراسانلى حاجى بكتاش´ين اؤلويونه (جنازه سينه) ياشيل ياشماقلى (نيقابلى)٫ بوز آتلى بيرى قيليغيندا گلميشدير. بعضن ده حاجى بكتاش´لا عئينىله شديريلير. دده قورقود حيكايه لرينده قيليجلا يارالانان ديرسه خان اوغلو بوغاج´ى بوزآتلى خيضير قورتارير.

خيدير سؤيلجكلرى: "دده خيدير" – "نبى آغا" ايكيلىسى

خيدير حاققيندا تورك خالقى آراسيندا او جومله دن ايلخىچى و اردبيل´ده چئشيدلى سؤيله نجه لر واردير:

ايلخىچى سؤيله نجه سي: ايلخىچى گونئى آذربايجاندا بير قيزيلباش (تورك علوى و يا اهل-ى حق) شهرىدير. تورك قيزيلباشلارين اينانيشيندا خيدير هميشه بيرليكده اولان ايكى گيزه ملى (ميستيك) كيشىليك (شخصييت) "خيدير آغا-نبى آغا" ويا "خيدير- نبى" ايكيلىسينه چئوريليبدير. نبى "قيلاووز" (مورشيد) و خيدير "دده ليك" مقامينا (پيرليك) ارميش و نبى´نين آتينا باخان نؤكرىدير. خالق اينانيشينا گؤره "نبى آغا" و "دده خيدير" بيربيريندن اينجيييب آيريلاندان اوزون بير موددت سونرا٬ كوله كلى و قارلى بير گئجه ده خوى يولو اوزه رينده كى خوس گدييينده يئنىدن بير بيرينى تاپيبلار. نبى آغا´نين اود يانديريب بوغدا قوووردوغو٫ دده خيدير´ا باشدان قوووشدوغو او كوله كلى گئجه٬ ايشده "خيدير نبى بايرامى"دير.
خالق آراسيندا نبى´نين دوغولماديغى و اؤلمه دييينه٫ بير "آلوو"٫ "آلووون ايشيغى" اولدوغونا اينانيلير. قيزيلباشلارا (تورك علوىلره) گؤره تبريز´ين ظاليم شاهى٬ نبى´نين صاحيب الامر´ده داش قالاغينا توتولاراق اؤلدورولمه سينه امر ائديبدير. نبى´نين داشا باغلانديغى سيرادا٬ الينده بير چيچك اورادان گئچمكده اولان عيسا يالاواج (پئيغمبر)٬ شاه´ين بويروغو ايله چيچه يى نبىيه توللاميشدير. بونو گؤره ن نبى ايسه٬ عيسايا بئله سسله نميشدير:

نبى´نى گول اينجيده ر Nəbi’ni gül incidər
بولبولو گول اينجيده ر. Bülbülü gül incidər
دوشمن آتان داش نه دير؟ Düşmən atan daş nədir
دوست آتان گول اينجيده ر. Dost atan gül incidər

خالقين اينانيشينا گؤره٬ نبى بو اولايدا اؤلمه ييب و غئيب اولوبدورּ

اردبيل سؤيله نجه سي: بو بايرام٬ اييى بير اينسان اولان "كورد اوغلو" (كورد اوغلي) آدلى بيريسى ايله ايليشگىله نديريليرּ اونلارا گؤره٬ كورد اوغلو خالقين قوووت (قاووت) ياپديغى بير سيرادا٬ يولچولوغا (مسافرت) چيخميشديرּ يولدا قاىلا تيپىيه (كولاك و بهمن) ياخالانميش و سونوندا قارلارين آلتيندا سيخيشيب قويولانميشديرּ تانرى قارلار آلتينا گؤمولن كورد اوغلو´نو قورتارماق اوچون هاوالارى قيزيشديريب٬ بئله جه كورداوغلو ديرى قالابيلميشديرּ داها سونرا كورداوغلو اؤز ايسسى سولونومو (نفسى) ايله آلتيندا سيخيشديغى قارلارى اريده ره ك دئشميش و ديشارىيا بير دليك آچابيلميشديرּ دلييى گؤره ن خالق٬ قارلار آلتيندا ديرى بير اينسانين اولدوغونو فرق ائديب كؤمه يينه قوشموش و قارلارى بير قيراغا آتينجا كورداوغلونو ديرى تاپميشديرּ

خيدير بايراملارى: خيدير ايلياس بايرامى و خيدير نبى بايرامى

خيدير آدينا گونوموزده ايكى بايرام واردير: بيرى هيديرائللئز Hıdırellez (خيدير ايلياس) بايرامى٬ اؤته كى خيدير نبى بايرامى Xıdır Nəbi .

هيديرائللئز-خيدير ايلياس (روز-ى خيدير): بوگون داها چوخ توركييه و بالكانلاردا ماكئدونييا٫ بوسنييا٫ سيربيستان-مونتئ نئگرو (قاراداغ)٫ كوسووا٬ آلبانييا٫ بولغاريستان´دا بيلينن بير گوندور. كؤچ آيىنين (ماى-ماييس) ٦ نجى گونونده قوتلانان بو گونه٬ گاگاووزلار "ائدئرائللئز" دييه رلرּ خيدير ايلياس بايرام و تؤره نى توركييه و بالكانلاردا سوننى و سوننى اولمايان بوتون توركلرين طنطنه لى قئيد ائتديكلرى بير بايرامدير. آدى چكيلن بؤلگه لرده ياخلاشيق هر شهرده خيديرليق آديندا قوتسال سايييلان بير يئر واردير. خيديرايلياس گونو٬ خالق اينانيشينا گؤره خيدير´لا ايلياس´ين (ائلى جاه-ايلييا-ايلياسس) بير آرايا گلمه گونو اولاراق قوتلانار. خيديرايلياس گونو اينانانلارين (مؤمينلرين) گپله شمه (صؤحبت) و سئوينج گونودور. بو گونده اؤلولوكلردن (قبيرسانديقلاردان) گؤروش (زييارت) ائديلير٫ تينلرى (روحلارى) اوچون يئمكلر پيشيريلير٫ اويغون يئرلرده سماه دؤنولور و راكى (آراق- عرق) ايچيلير. خزر´ين دوغوسونداكى توركمنلرين ده "قدر" گئجه سينده بنزه ر بير مراسيمى وارديرּ اونلارا گؤره بوتون شور دنيزلرين سويو شيرين اولاجاق بو گئجه ده٬ خضر الياس آديندا ايكى ملك گؤيلرده گزينيب كيمينله قارشيلاشارلارسا٬ اونو موتلو ائده جكلرּ اونلار بو قوتلو (موقددس) گئجه ده قوناقليق وئريب٬ سوفرالار دؤشه ر٬ "بيشمه"٬ "بؤرك"٬ "كوميشدان" كيمى دادلىلار و چؤره كلر حاظيرلار٬ نذيرلر وئرير و قونشولارينين گؤروشونه گئده رلرּ

خيدير نبى بايرامى: بو بايرام٬ آذرى توركلرينين هامىسينين (شيعه و اؤزه لليكله علوى) و توركييه-بالكانداكى توركلردن تكجه علوى توركلرين قوتسال (موبارك) سايديقلارى بايرامدير. سوننى توركلر خيدير نبى بايرامىنى بيلمز و يالنيزجا خيزير ايلياس´ى آنارلارּ گونوموزده شيعه توركلر اوچون خيدير نبى گونو - اونو بيلديكلرينه رغمن- بوتونلوكله اؤز دينى آنلامينى ايتيريب و آرتيق هر هانسى دينى بير معنايا صاحيب دئييلديرּ شيعه توركلر فارسلار طرفيندن هم ائتنيك و هم تئولوژيك اسيميلاسييونا اوغراقديقلاريندان دولايى٬ بو ميللى-تاريخى بايرامى ياواش ياواش اونودمايا باشلاميشلارּ تورك قيزيلباش توپارلارينين (زومره لرينين) ايسه ان اصيل و ان اؤنه ملى (اهمييتلى) دينى بايراملارى "خيدير نبى بايرامى"دير. بو بايرام٫ اونلار اوچون بير دينى-مذهبى بايرام اولدوغونا گؤره هله ده چوخ جانلى بيچيمده ياشاديلير. تورك كولتورو ائتگىسى آلتيندا قالان ايرانى ديللى خالقلاردان كورد٫ گوران و زازا اهل-ى حقلر٬ بو گونو "ذات-ى موطلق على" شرفينه "عئيد-ى على حئيدر" (عيد على حيدر) آدلانديريرلار. بو ايرانى اهل-حق قوروهلاريندان ساواى٬ باشقا ايرانى خالقلارين هئچ بيرى (فارس٬ لار٬ بلوچ٬ پشتون٬ تاجيك ּּּּּ) خيدير نبى بايرامينى تورك خالقيندا اولدوغو اؤلچولرده بيلمز و قوتلامازּ

خيدير گونلرى

آذربايجاندا يازى قارشيلاما٬ نووروز بايرامى قاباغى بير تؤره ن اولان خيدير نبى گونو´ندن باشلارּ خيدير٬ تورك خالق تقويمى و دؤنه نجه لرينده (فصللر)٬ قيش٬ ياز٬ كيچيك و بؤيوك چيلله لر٬ يلدا گئجه سى و حتتا نووروز كيمى هر ايل تكرارلانان و چاغ اؤلچومو ايله علاقه لى اولان اولايلاردا اؤنمه ملى بير يئره صاحيبديرּ حتتا تورك خالق تقويملرينده كؤچ آيىنين آدلاريندان بيرى ده خيدير ايلياس آيىديرּ(باشقا آدلاريندان آلا چولپا و بايرام آيىدير)ּ خيدير نبى بايرامى اوچ گوندن اولوشورּ بو بايرام آذربايجان و تورك خالقى آراسيندا٬ چئشيدلى گونلرده قوتلانماقدا و بو مووضوعدا بيرليك مووجود دئييلديرּ چوخلو بؤلگه لرده -خالخال ماحاليندا اولدوغو كيمى- بو تؤره نين ياپيلديغى واخت٬ بؤيوك چيلله بيتديكدن و كيچيك (بالا) چيلله باشلاياندان سونراكى ايلك جومعه آخشامى گونونده٬ يعنى ١٠ بهمندن سونراكى ايلك جومعه آخشامىديرּ داها آز اولماقلا بيرليكده بيرسيرا باشقا يئرلرده خيديرنبى´نى آغيرلاما زامانى٬ هر ايكى چيلله نين قورتولدوغو دؤنه م٬ قيشين ان سويوق گونو ساييلان كيچيك چيلله نين اونونجو گونو٬ كيچيك چيلله نين يارى اولدوغو ٩-٨ فئورال (بوزآى)٬ كيچيك چيلله نين سونلارينا ياخين٬ ايلين سون جومعه گونو و ּּּּּ ديرּ ناخجيوان´دا خيدير نبى بايرامى بوزآىين (فئورال) اورتالاريندا باشلارּ اردبيل خالقى و چئوره سينده كى كندلرده بؤيوك چيلله نين سون دؤرد گونونه "چارچار" و كيچيك چيلله نين ايلك اوچ گونونه كورداوغلو يا دا "خيدير نبى" دييه رلرּ اونلارا گؤره چارچاردا قيشين سويوغو يوموشاييب يئردن اوزاقلاشار و بو اوزدن سو-تورپاق قيزارּ اوسكولو (اسكلو) كندينده خيدير نبى بؤيوك چيلله نين سون دؤرد و كيچيك چيلله نين ايلك اوچ گونونو ايچينه آلان يئددى گوندن اولوشورּ اونلارا گؤره بو دؤنه مده هاوالار يئنىدن سويويار و پيشيكلر جوتله شرلرּ

بؤيوك چيلله ايلين ان سويوق دؤنه مى٬ دئى آيينين ايلك گونوندن بهمن آيينين اونونجو گونونه دك اولان قيرخ گوندورּ كيچيك ويا بالا چيلله ايسه بير گؤروشه گؤره بهمن آيينين اونوندان ايسفند آيينين ايلك گونونه دك اولان ييرمى٬ باشقا بير گؤروشه گؤره ايسفند آيىنين ييرمىسينه دك اولان و داها يوموشاق گئچن ٤٠ گوندورּبالا چيلله نين ييرمى گون قبول ائديلدييى يئرلرده٬ ايسفند آيينا توش گلن ييرمىگونو "بوز آى" (يا دا "بوز چيلله"٬ "آغلار-گولر"٬ هفت البويوت") آدلانديرارلارּ چيلله گئجه سى حاققيندا بو يازىيا باخابيله رسينيز: چيلله گئجه سى

خيدير نبى دبلرى

خيدير آند و آلقيشلارى٬ خيزير ياتير و اوجاقلارى:

قيزيلباشلارين "خيدير جمعى"٫ "خيدير لوقماسى" كيمى آيين و "يا خيدير!"٫ "يا بوزآتلى خيزير!"٬"خيدير يولداشين اولا!" تركيبلى چوخلو گولبانگ و دوعالارى واردير. تورك ديلينده "خيزير ايلياس حاققى!" و "خيزيرا آند اولسون!" كيمى آندلار و خيزير´ى آنان چوخ سايىدا آلقيش واردير: "خيزير كؤمه يينه يئتسين٬ خيزير سنى داردان قورتارسين٬ خيزير سنى يولدا قويماسين٬ خيزيرا راست گله سن٬ خيزير پايىنى وئرسين٬ خيزير دادينا چاتسين٬ خيديرزينده ديله يينى قبول ائتسين٬ خيدير زينده ديله يينى خئيره يازسين٬ خيدير زينده اؤزو سنه كؤمك ائتسين٬ خيدير زينده يه آپارديغين قوربان٬ سنين آرزونو وئرسين٬ּּּּ"ּ توركلرين تاريخده و گونوموزده گور اولاراق ياشاديقلارى بؤلگه لرده -٬ هينديستان٬ اورتا آسيا٬ ميصير٬ عراق و ּּּده چوخ سايىدا خيزير اوجاق و ياتيرى (مزارى) وارديرּ

بير سيرا خالق روايتلرينده٬ خيدير آذربايجانا گؤنده رليميش بير پئغمبر اولاراق گؤرسه ديلير و گونئى آذربايجاندا ساوالان داغى٬ اونون غئيبه اوغراديغى يئر اولاراق بيلينيرּ آيريجا آذربايجان و تورك خالقىنين ياشاديغى ايرانين باشاباشيندا٬ خيزير-خيدير آدى داشييان چوخ ساييدا جوغرافى آد مووجوددورּ بونلارين بعضىسى گئچميش خيزير اوجاقلارينين قالينتىسىدير: او جومله دن باتى آذربايجاندا خضرلو (خيزيرلى٬ اوچ دنه) و خضرآباد (خيزيرآباد)؛ دوغو آذربايجاندا خضركندى (خيزيركندى)؛ همداندا خضر زنده٬ و خدرى؛ و آذربايجان ديشيندا خوراساندا خضربيگ (خيزير بى)٬ خضرآباد (خيزيرآباد)٬ خضرى (ايكى دنه)٬ خدر (خيدير) و خضرشاه (خيزيرشاه)؛ جنوبدا فارس٬ كيرماندا خيضرآبادּ بوتون بو آد٬ آند-آلقيش و اوجاق-ياتيرلار تورك خالقى آراسيندا خيدير´ا اولان سايقىنين نه دنلى درين اولدوغونون گؤسته رگه سىديرּ

قوزئى آذربايجاندا دا٬ همداندا اولدوغو كيمى٬ ان بؤيوك خيزير اوجاغى٬ باكى ياخينليغيندا سىيه زن رايونوندا بئش بارماق (برمك) داغيندادير و خيزير-ى زينده پيرى آدينى داشيييرּخالقين اينانيشينا گؤره خيدير نبى بو داغدا غئيبه چكيليب و بوراسى بونا گؤره موقددس ساييليرּ خالقين اينانجينا گؤره خيدير نبىنين اؤزونون و آتينين آياق ايزلرى وارديرּ بورا كؤچ آيىنين ٦ سيندا٬ خيدير يالاواجين دوغوم گونو اولدوغو سانيلان تاريخده٬ زييارتچىلر طرفييندن زييارت ائديليرּ خالق اورادا دوعالار اوخور و قوربانلار كسه ر٬ نذير-نييازلانارּ

خيدير اوروجو:

علوىلر (قيزيلباشلار) خيدير نبى بايراميندان قاباق٬ "خيدير اوروجو" دييه بير اوروج توتارلار. بو اوروج قيزيلباشلارين ايكينجى اؤنه ملى اوروجودورּ (تورك علوىلر٬ رمضان آييندا اوروج توتمازلارּ اونلارين دينى اوروجلارى توتدوقلارى محررم آييندا اون و خيدير گونلرينده اوچ گونلوك بير اوروجدان عيبارتدير)ּخيزير اوروجو٬ محررم اوروجو قده ر گوجلو بير اوروج دئييلديرּ خيدير اوروجو مجبورى اولمايان و كيفايى بير اوروجدورּبو اوروج توركييه ده تكجه آذرى ساحه سينده يعنى بو اؤلكه نين دوغو و اورتا بؤلگه لرينده توتولور٬ باتى آنادولو و روم ائلينده ياشايان قيزيلباشلار آراسيندا بيلينمزּ بعضى بؤلگه لرده ايسه محررم آيينين اوچ گونونو "خيدير"ا آييريب و بو موددت ايچينده اوچ گون اوروج توتولارּ نبى بايرامى چرشنبه آخشامى٫ چرشنبه و جومعه آخشامى گونو توتولان اوچ گونلوك اوروجدان سونرا٬ كيچيك چيلله نين ايلك جومعه آخشامينى جومعه يه باغلايان گئجه باشلارּ بو اوچ گوندن قاباقكى قيش آيلارينا "بؤيوك چيلله" دئييلدييى اوچون٫ "خيدير نبى بايرامى" بؤيوك چيلله نين قورتاديغينى گؤرسه دير. اوروج حؤكمن چرشنبه آخشامى-چرشنبه-جومعه آخشامى گونلرينده اولاجاغيندان و بايرام دا جومعه آخشامى-جومعه گئجه سى باشلاديغى اوچون٫ بايرام هر ايل عئينى گونه توش گلمز٬ آمما هميشه بوزآىين (فئورالين) اورتالاريندا اولار. بو اوچ گونلوك اوروج سيراسيندا خيدير نبى عئشقينه قوربانلار كسيله ر٬ دوعالار ائديله ر و يوخسوللارين قارنى دويورولارּ

خيديرچىلار:

خيدير نبى بايرامى اسكى اكينچىليك گؤروشلرى ايله باغلى يارانيب و يازى قارشيلاما تؤره نلريندن بيرىديرּ خيدير نبى بايرامىنين بيرينجى گونو تورپاق آلقيشلانيب اؤيوله رּ تورپاغين اوستونده٬ نفسى قيزسين دييه٬ اود قالانار و اوجاق يانديريلارּ بو اود٬ حيطلرده ياخيلان و اوزه ريندن آتلانان چرشنبه سورو اودوندان فرقلى اولاراق٬ تارلالاردا ياخيلار و اوزه ريندن آتلانمازּ تورك خالقى اينانجىنا گؤره "يئل چرشنبه سي"نده بير آرايا گلن٬ دؤرد چئشيت (آغ٬ قارا٬ ياشيل٬ قيرميزى) يئل وارديرּ بو يئللرين بيرينين آدى "ياشيل يئل" و يا "خضير يئلى"ديرּ خيدير بايرامى گونلرينده باغلار تميزله نه ر٬ چؤر چؤپو٬ خزه لى ييغيليب يانديريلارּبايرامين ايكينجى گونو اؤكوزون آدينا اوچ دوزسوز كؤمبه پيشيريب اؤكوزلرين قارنينين آلتيندان ديغيرلانار و اوخويارلار:

Xıdır Nəbi Xıdır İlyas خيدير نبى٫ خيدير ايلياس
بيتدى چيچك اولدو ياز Bitdi çiçək oldu yaz

تورك خالقينا گؤره ايل آخير چرشنبه لرى دؤرد چئشيتدير (سو٬ يئل٬ تورپاق و اود)ּ ايل آخير چرشنبه لرى اوچون٬ فولكلور آراشديرماچىسى٬ على برازنده تورك´ون بو يازىلارينا باخابيله رسينيز: سو چرشنبه٬ يئل چرشنبه٬ تورپاق چرشنبه٬ اود چرشنبهּ

بايرامين اوچونجو گونو اكينجى و تارلاچى٬ تورپاغى بئجه ره ن٬ شوم شوملايان٬ اكين اكه ن امكچىلر آلقيشلانارּ بوزآت´ينين داليندا گله جك خيدير نبى´نين الينده اود اولاجاغي سانيلارּ اونون تورپاغى قيزديران و ايسسيلدن اودلا ياناشى٬ گونش ايله سو و آداملارا ساغلامليق گتيره جه يىنه اينانيليرּ بايرامين هر اوچ گونونده هاوالار ايشيقلاشماميشدان قاباق٬ گنجلر اللرينده شام (موم)٬ اكين يئرلريندن گئچه ره ك خيدير نبى´نى آختارماغا گئده رּ اونلارا "خيديرچى" دا دييه رلرּ

خيدير نبى بايرامى و يازى قارشيلاماق اوچون ياپيلان باشقا مراسيملر ٬ او جومله دن كوسا-كوسا٬ يلدا گئجه سى٬ ايل آخير چرشنبه و حتتا نووروز بايرامى آراسيندا٬ چوخ سايىدا اورتاق و بنزه ر يؤنلر وارديرּ اؤرنه يين٬ آذربايجانين بعضى بؤلگه لري او جومله دن همدان اوستانى و فراهان كيمى مركزليك اوستانيندا (استان مركزى) يئرله شن شهر و كندلرينده٬ عئينى تاريخده يعنى بؤيوك چيلله نين سونلارى و كيچيك چيلله نين باشلاريندا "كوسه ناقيلدي" (كوسه ناقيلي٬ كوسه ناغيلى٬ كوسه ناقالدي) اويونلارى و شؤله نى باشلارּ اولدوقجا يايقين اولان و خالق طرفيندن چوخ سئويلن كؤسه ناقيلى بايرامى دا بير چوبان بايرامىديرּ (كيچيك چيلله نين باشلاديغى گون٬ يلدا گئجه سى´دير) ּ

خيدير نبى (و آخير چرشنبه٬ نووروز بايرامى) شنليكلرينده اوخونان "اكنده٬ يوخ٬ بيچينده يوخ٬ يييه نده اورتاق قارداش" كيمى نغمه لر وارديرּ بونا اك اولاراق خيدير نبى مراسيمينده چئشيتلى اكينچى٬ جوتچو و سايا نغمه لرى اوخونار٬ خالق خيدير نبى´يه سؤز قوشارּ:

خان خيدير آتلى گلدى Xan xıdır atlı gəldi

خان خيدير آتلى گلدىXan xıdır atlı gəldi
خان خيزير آتلى گلدى Xan xızır atlı gəldi
پالچيغا باتدى٬ گلدى Palçığa batdı gəldi

خان خيدير´يم آدلىدير Xan Xıdır’ım adlıdır
خان خيدير´يم اودلودور Xan Xıdır’ım odludur
سونبولو دادلىدير Sünbülü dadlıdır
مورادا چاتدى٬ گلدى Murada çatdı, gəldi
خان خيدير آتلى گلدى Xan Xıdır atlı gəldi

پايلاريمى پايلايين Paylarımı paylayın
سورومو هايلايين Sürümü haylayın
سايمايين٬ تايلايين Saymayın taylayın
پالچيغا باتدى٬ گلدى Palçığa batdı, gəldi
خان خيدير آتلى گلدى Xan Xıdır atlı gəldi

چيينينده يئل گولودور Çiynində yel gülüdür
الينده سئل گولودور Əlində sel gülüdür
باشيندا تئل گولودور Başında tel gülüdür
دار گونو آتدى٬ گلدى Dar günü atdı, gəldi
آغ آتا ياتدى٬ گلدى Ağ ata yatdı, gəldi

خيدير´يم يولدادير Xıdır’ım yoldadır
اللرى بالدادير Xıdır’ım baldadır
آغ آتى چولدادير Ağ atı çuldadır
پالچيغا باتدى٬ گلدى Palçığa batdı, gəldi
خان خيدير آتلى گلدى Xan Xıdır atlı gəldi

داى وئرين خيدير´ا Day verin Xıdır’a
پاى وئرين خيدير´ا Pay verin Xıdır’a
هاى وئرين خيدير´ا Hay verin Xıdır’a
سوفره سى دادلى گلدى Süfrəsi dadlı gəldi
خان خيدير آتلى گلدى Xan xıdır atlı gəldi

خان خيدير گله سىدير Xan xıdır gələsidir

خيدير´يم شوما دوشوب Xıdır’ım şuma düşüb
گومانيم شوما دوشوب Gumanım şuma düşüb
شوم يئرين شوملاياق Şum yerin şumlayaq
شام وئرين شاملاياق Şam verin şamlayaq

خيدير´يم آدلىدير Xıdır’ım adlıdır
خيدير´يم اودلودور Xıdır’ım odludur
آغ آتى هايلاياق Ağ atı haylayaq
گونلرى سايلاياق Günləri saylayaq
خان خيدير گله سىدير Xan Xıdır gələsidir
خان خيدير گوله سىدير Xan Xıdır güləsidir

خان خيدير حاللىدير Xan Xıdır hallıdır
آغ آتى ناللىدير Ağ atı nallıdır
ياخاسى چوللودور Yaxası çulludur
يول اوسته يوللودور Yol üstə yolludur
خان خيدير گله سىدير Xan Xıdır gələsidir
خان خيدير گوله سىدير Xan Xıdır güləsidir

سوفره سى دادلىدير Süfrəsi dadlıdır
سونبولو قاددى(؟)دير Sünbülü qadlıdır
آغ آتى هايلاياق Ağ atı haylayaq
گونلرى سايلاياق Günləri saylayaq
خان خيدير گله سىدير Xan Xıdır gələsidir
خان خيدير گوله سىدير Xan Xıdır güləsidir

آغ چوخا تيكميشم خيدير´ا Ağ çuxa tikmişəm Xıdır’a
قوبا توت اكميشم خيدير´ا Quba tut əkmişəm Xıdır’a
خيدير´ا آغ پاپاق آلميشام Xıdır’a ağ papaq almışam
خيدير´ا داغ پاپاق آلميشام Xıdır’a dağ papaq almışam
آغ آتا آغ چالغا توخوموشام Ağ ata çalğa toxumuşam
آغ آتا چوخ نغمه اوخوموشام Ağ ata çox nəğmə oxumuşam

آغ آتا آغ نالچا وئره ره م Ağ ata ağ nalça verərəm
خيزير´ا آغ آلچا وئره ره م Xan Xızır’a ağ alça verərəm
خان خيدير گله سىدير Xan Xıdır gələsidir
خان خيدير گوله سىدير Xan Xıdır güləsidir

خيدير سوفراسى:

خيدير نبى بايرامىنين آيرينتيلى آيينلرى واردير. حاضيرليقلار چوخ قاباقدان گؤرولر. هئنرى ماسه´نين يازديقلارينا گؤره تبريز اطرافيندا "تؤره نه تانيشلار هامى چاغريلار٫ بؤيوك بير قوناقليق اولار. يئمك سوفراسى حاضيرلانار"ּ قيزيلباشلار نبى بايرامىنى اؤته كى بايراملارا گؤره چوخ داها درين بير ايسته نج (شوق)٫ سايغى و اينانجلا جشن توتار و بوگون شادليق ائله رلر. جعفرى مذهبلى توركلرين تؤره نينده چئشيدلى يئمكلر و شيرنىلر يئييلر٬ آمما ايچگى ايچيلمز. ساعيدى´نين يازديقلارينا گؤره ايلخيچىداكى قيزيلباشلار ايسه "او گئجه هامى ايستيثناسيز پيلوو يييه ر٫ تويوق قيزاردابيلسه لر داها دا ياخچى اولار٬ چاخير (شاراب) و قوپوز (ساز) مجليسى ده واجيبدير. بيرينين شارابى اولمازسا اوجاغى بوشدور دييه رلر و قونشوسوندان آلابيلر. گئجه چاليب اوخويوب شادليق ائده ر و خيدير نبى´نين مؤعجوزه و كرامتلريندن ناغيللار سؤيله رلر". بعضى يئرلرده سوفرايا سمنى ده قويارلارּ سمه نى حاققيندا بير يازى اوچون بورايا باخابيله رسينيزּ قزوين- آذربايجاندا سمه نى ياپما تؤره نلرى

"خيدير سوفراسى اوچون آداملار بوغدا قووورار (قاوورار) و "قووورقا" ياپارلارּ سونرا قووورقانى ال دييرمانيندا اويودوب٬ "قوووت" (قاووت٬ قاوود٬ قاغود٬ قاغوت٬ قوغوت٬ قوقود٬ قوغوت) ائله رلرּ قايناديلميش يومورتالارى٬ ياشيل٬ قيرميزى بوياقلارلا بويارلارּ حاشيل٬ قايماق پيشيريب٬ ياغلا٬ دوشابلا٬ سارى كؤكله يييه رلرּ جانلارى قيزيشارּ كيچيك چيلله نين سويوغوندان قورخماديقلارينى گؤسته رمك اوچون ده٬ يازدان ساخلاديقلارى چيلله قارپيزينى كسه رلر"ּ بو سونونجو اويغولاما٬ اسكى توركلردن قالماديرּ قايناقلارا گؤره اويغورلار اوچونجو آيين دوققوزونجو گونونو "هانسيخ شنلييينى" قوتلارلاردىּ بو شنلييين آنلامى٬ سويوق يئمك ائيله نجه سىدير و خيريستييانلارين پاسكالياسينا و موسلمانلارين "خيزير گونو"نه قارشيليقديرּ بو گونده بوتون اودلار بير گون سوره ايله سؤندورولور و بير گون اؤنجه دن حاضيرلانان سويوق يئمكلر يئييليردىּ

خيدير پايى:

آذربايجاندا اوشاقلارين اويناديغى بير اويون وارديرּ بو اويون٬ باشقا بنزه ر تؤره نلرين اولدوغو كيمى٬ خيدير نبى تؤره نىنين ده بير پارچاسىديرּ گله نه يه گؤره اوشاقلار آخشام قارانليق دوشه نده٬ توپلو حالدا٬ قونشولارين قاپيسينا گئده ر٬ اونلاردان خيدير پايى هدييه سى ايسته رلرּ يا دا ائولرى گزيب٬ باجالاردان قورشاق توربا ساللارلارּ بو زامان اوشاقلار خيدير نبىنى آنلاتان٬ خيدير نبى توركولرينى اوخويارلار:

خيدير خيدير خيز گتير Xıdır, xıdır xız gətir

خيدير٬ خيدير٬ خيز گتير Xıdır, Xıdır xız gətir
وار دره دن اود گتير Var dərədən od gətir
خيدير´ا خيدير دييه رلر Xızıra Xıdır deyərlər,
خيدير´ا چيراق قويارلار Xızıra çıraq qoyarlar.

خيدير گئتدى هايينان Xıdır getdi hayınan
بير قولانجا دايينان Bir qulanca dayınan
دايى پالچيغا باتدى Dayı palçığa batdı
چيخارديلار هارايينان Çıxardılar harayınan

من خيدير´ين نه يى يم؟ Mən Xıdır’ın nəyiyəm
بيرجه بئله دايىيام Bircə belə dayıyam
آياغينين نالىيام Ayağının nalıyam
باشينين تورباسىيام Başının torbasıyam
من خيدير´ين قولويام Mən Xıdır’ın quluyam
بوزآتىنين چولويام. Boz atının çuluyam
من خيدير´ا نئيله ييم؟ Mən Xıdır’a neyləyim
آياقلارين قوجاقلاييم. Ayaqların qucaqlayım
باشينا هؤرمك ساليم٫ Başına hörmək salım

خانيم آياغا دورسانا! Xanım ayağa dursana
يوك ديبينه وارساناYük dibinə varsana
بوشقابى دولدورساناBoşqabı doldursana
خيدير´ى يولا سالسانا! Xıdır’ı yola salsana

بير گلميشيك هايينان Biz gəlmişik hayınan
خيدير´ا پاى ييغماغينان Xıdır’a pay yığmağınan

پاى وئرمه يه نى يئنه ده خيدير نبى نغمه سى ايله يامانلارلار:

چاتمايا٬ چاتمايا٬ چاتماياÇatma, çatma, çatmaya
چاتما يئره باتمايا Çatma yerə batmaya
خيدير پايين كسه نين Xıdır payın kəsənin
آياغى يئره باتمايا Ayağı yerə çatmaya
گئجه ائوينده ياتمايا Gecə evində yatmaya

خيدير´ى اؤيه نى اؤيه رلر Xıdır’ı öyəni öyərlər
وئرمه يه نى سؤيه رلر Verməyəni söyərlər

موم ياخماق- اؤلولوكلره اوغراماق- ديلك ايسته مك:

بو گئجه ده موم (شام) ياخماق و اود يانديرماق واجيب و فرضلردنديرּ آذربايجاندا خالقين اينانيشينا گؤره بو گئجه خيزير گله جك و اؤزوينن ده ياشامين دؤرد اصلى عونصورو اولان اود٬ تورپاق٬ يئل و سويو گتيره جكديرּ بو ندنله خالق چؤلده و داغلارين ياماجلاريندا اود يانديراراق و شام ياخاراق خيزيرين گلمه سينى گؤزله رּ اونلارا گؤره خيزير گلمه يينجه٬ و دؤرد عونصورو گتيرمه يينجه٬ طبيعت دييشمه يه جكديرּ(خالق آراسيندا عئينى اينانج و تؤره لر٬ نووروز بايرامى حاققيندا دا مووجوددور)ּ بير ده نئچه موملا اؤلولوكلره (قبيرسانديقلارا) باش وورارلار. قبيرسانديق هئچ واخت اونودولمايان بير يئردير. كيمسه جييه رينين بير پارچاسى اولان عزيزلرينى اونوتماز.

خيدير´ى گؤره رك اوندان بعضى ديلكلرين (سايريليقدان قورتولماق٫ قورتولاندان سونرا تشكور ائتمك٫ آداق آداماق -نذير دئمك) گئرچكله شمه سينى ايسته يه ن آروادلار٫ قيرخ گون موددتينده٬ هامىنين يوخلاديغى بير ساعاتدا تئزدن قالخيب ائوين قاباغينى سوپوروب تميزله مه ليديرلر. ييرمى گون بويونجا دا گينه ائركن قالخيب ائوين قانشاريندا ايكى ركعت حاجت بوكونجو (نامازى) قيلمالىديرلار. خالق اينانيشينا گؤره ديلك صاحيبلرى٬ قيرخيمينجى گون گونش چيخيب٬ دان سؤكولنده ائشييه چيخارلارسا٫ خيدير´ى بير چوبان٫ تاجير٫ سئييد يا دا آغ ساققال قيليغيندا گؤره جكلر.

خيدير نبى تؤره نلرينى داها چوخ نييت٬ حاجت و يا نذيرى اولانلار٬ آرزيلارينا چاتماق اوچون يئرينه گتيره رلرּ اؤرنه يين اوشاغى اولمايان٬ اوشاغى اولوب دا قالمايان (اؤلن)٬ اركك اوشاغى اولماسينى ايسته ين قادينلار٬ ائوله نمك ايسته ين قيز و اوغلانلار٬ بو ايسته كلرينين گئرچه كله شمه سى دوروموندا خيدير نبى توتاجاغينا سؤز وئره رلر يا دا خيدير نبىنى توتاراراق ايسته كلرينين گئرچه كله شمه سينى اومارلارּ هر ايل آنا اولان و گينه ده چوخ اوشاق ايسته ين گنج گلينلر حاققيندا قادينلار بئله بير توركو اوخويار:

بيرى قوينومدا Biri qoynumda
بيرى بوينومدا Biri boynumda
بيرينى ده سن يئتير! Birini də sən yetir
يا خيدير زينده Ya Xıdır Zində

اكينچىلر٬ خيزير´ى آغيرلاما تؤره نلرى نووروز بايرامينا ياخين اولان دوروملاردا٬ تارلا و مال-داوارلاريني خيزير´ين قوروياجاغينا اينانيرلارּ خيدير اونلارا گؤره تاريم و چيچيكچىليك رمزىديرּ

قووود قويما تؤره نى:

خيدير نبى بايراميندا قووورقا (kavurga ,qovurqa, qavurqa, qoğurqa, qağurqa) قوورماق٬ قوووت (qovut, qavut, qovud, qavud qoğut, qağut, qoğud, qağud, kaut, gavut ) پيشيرمك و گلينلره خيدير خونچاسىXıdır xonçası آپارماق تؤره ديرּ خالخال ماحاليندا بؤيوك چيلله قورتاراندان سونرا دييه رلر خيدير نبى گلير و قووود قويماق فيكرينه دوشه رلر. آذربايجانين بعضى بؤلگه لرينده قووورقانى يالنيزجا ايل آخير چرشنبه ده قووورارلارּ قووود قويماغين بؤيوك مراسيمى واردير.

قووود قويما تؤره نى اوچون٬ نذيرى اولانلار٬ ان آز يئددى قونشودان اؤز گوجلرينه گؤره٬ يئددى چئشيد تاخيل (دويو٬ بوغدا٬ آرپا٬ مرجيمك٬ چده نه٬ آغ و قارا نوخود٬ قارپيز چرده يى٬ قووون چرده يى٬ كونجود٬ ماش٬ لوبيا٬ گونه باخان چرده يى٬ ּּּּ) و بير آز گشنيز (قوووتون گؤزه ل قوخولو اولماسى اوچون) ييغارلارּ داها سونرا بليرلى بير گونده چاغيرديقلارى اؤز قوهوم٬ تانيش و قونشولاري ايله بيرليكده٬ ييغيلان چرده كلرى قوووروب٬ قووورقا ياپارلارּ آرديندان قوورولموش شئيلرى ال دييرمانى ايله دارتاراق٬ اويوده ر (üyüdər) و اون ائله رلرּ جومعه گئجه سى يينه يئدى قونشودان قيزلارى چاغيريب٬ اونو اله رلر و قوووت (قاووت) ياپارلارּ اله ركن قووودون بير بيرينين اوستونه اله نيب دوز قالماسينا ديققت ائديلمه لىدير. جونوب اولان آدامى اورايا قويمازلار.

قووورقا ياپماق٬ باشقا تورك ميللى گونلرينين ده بير پارچاسىديرּ گنج فولكلور آراشديرماچىسى على برازنده تورك٬ اؤز توپراق چرشنبه سى آدلى يازىسيندا بئله يازير: "چرشنبه گونو بیر چوخ یئرده قووورقا دا قووورولار، بو قووورقا ائوین آغ ساققالی طرفیندن ائو آداملارينین آراسیندا پایلانار. بعضی کندلرده بو ایش داملاردا و اود تونقالارنین باشیندا گؤرولر و آغ ساققال کیشی بیر شیش ایله دامین دؤرد طرفینه بیر جیزیق چکیب قاووورقادان دایيره ایچه ريسینه سپه رּ سونرا خئیر دوعاسی وئره ر: «بسم آلله الرحمن الرحیم، الهم صلی علی محمد و آل محمد، ائی آللاه اينشاللاه، کی محممد´ین نورو، ايبراهيم´ین دؤولتی، نوح´ون عؤمرونو، ساغلیق و بوللوقلا بیزلره و قونشولاريمیزا ايکرام ائیله! سونسوزلارا اؤولاد، جوانلارا ساغلیق، قوجالارا اوزون عؤمور، ناخوشلارا شفا، فاغیرلارا دؤولت، پوللولارا کرامت عطا بویور، هامینی بیر بیرینه مئهريبان ائيله، آمین یارب العالمین»ּ دوعادان سونرا بیر اوووج قاوورقا و نوخود و مرجی گؤتوروب اوزو قیبله یه ساری دوروب نییت ائله ر: "تانری هامىیا شنلیک، بول روزی قیسمت ائله سین!"ּ آخیردا بیر اوووج قووورقادان گؤيه سپه لر و ديیه ر «بو دا قوشلارین پایی»"ּ

خيدير اوتاغى:

اونو اويودوب اله ديكدن سونرا قوووتدان بؤيوك بير قاب يا مجمئيين ايچينه تؤكوب گئجه سسيز٬ تميز و بوش بير اوتاغ و يا سانديقخانايا بيراخارلار ּ يئره بير آغ و يا قيرميزى آتقى (شال) سريب اون دولو تشتى٬ اونون اورتاسينا قويارلارּ آتقىنين چئوره سينده چئشيتلى بويالاردا شاملار يانديرار و يانينا دا بير قورآن٬ بير گوزگو٬ بير داراق٬ بير سورمه٬ بير كاسا سو٫ بير سججاده٬ بير آز يونجا٫ مؤهور و تسبيه يئرله شديره ر و سونرا اوتاغين قاپىسينى باغلايارلارּبوندان سونرا قوناقلار آخشام يئمه يينى يييه ر و اويناماق و ائيله نمه يه باشلارلارּ قوناقليق قورتولاندان سونرا هامى قوووتون اولدوغو اوتاغا گئديب و هره اووجونون ايچينه بير قاشيق اون تؤكوب خيدير نبىدن حاجت ديله ر و اؤز ائوينه قاييدارּ اوتاقدان چيخاركن "خيدير نبى! اگر بو اوتاق خوشووا گلسه بير ايشارت وئر!" دئمك گره كيرּ بوتون تؤره لر بيتديكدن سونرا آداق (نذير) يييه سى اوتاغين قاپيسينى قاپادارּ او گئجه٬ او اوتاغا گيرمه يه كيمسه نين حاققى يوخدور ּ

نبى پنجه سى-قامچى ايزى:

خالق اينانيشينا گؤره گئجه ياريسيندا خيدير نبى گلر٬ اوتاغا گيريب گوزگوده اؤزونه باخار٬ ٬ دستماز آلاندان سونرا بوكونج (ناماز) قيليب دوعا ائده رּ سونرا بوزآت يونجادان٬ خيديرنبى ده نذيرليك يئمكدن يييه رلرּ اوتاقدان چيخاميشدان قاباق الينى٬ اونون اوستونه باسيب يا دا اؤز قامچىسى ايله اونون اوزه رينى جيزيب گئده رּ بئله جه او ائوده بركت و بوللوغا سبب اولارּ

بايرام گونو سحر چاغى تئزدن٬ هاميليقجا خيدير نبىنين الىنين ايزينى گؤرمه يه قوشار و باغلى اوتاغين قاپيسينى آچارلارּ او ائوين ان مؤمينى و حتمن غوسل ائله ميش قارى ننه سى هامىدان اؤنجه اوتاغا گيريب قووودا باخارּ باخديقدان سونرا مجمئيينى ائشييه گتيريب و خالق قووودون اوستونده كى نبى آغانين قامچى ايزينين قويولوب قويولماديغينا باخار. ايز وار ايسه بؤيوك بير سئوينجه سبب اولارּ او جيزيغى خيضير پئيغمبرين قامچىسينين يئرى بيلر و بونو دا شخصين نذيرينين قبول اولدوغونا يورارلار. جيزيق اولمازسا آدامين نذيرينين قبول اولماديغينى سؤيله لر. بير سيرا بؤلگه لرده آخير چرشنبه تؤره لرينده بنزه ر بير اويغولاما وارديرּآداملار بختلرى اوچون٬ آخير چرشنبه آخشامى بير قابا٬ بير يومورتا و بيره ر قارا و قيرميزى قارانداش قويارلارּ سحر يومورتانين اوزه رينده بير جيزيق چكيليرּ خيدير پئغمبر طرفيندن چكيلدييينه اينانيلان بو جيزيغا "خيدير خططى" ديييله رּ جيزيق٬ قيرميزى قارانداش ايله چكيلميشسه٬ بخت صاحيبى موتلو و خوشبخت٬ قارا قارانداش ايله جيزيلميش ايسه ترسى اولاجاقديرּ

قووود پايى-خيدير حالواسى:

بو گونون باشقا تؤره نلريندن آغ آتا مينمك و تر حالوا پيشيرمكديرּخالق سحر چاغى٬ خيدير اوتاغيندان آلديغى قووودون بوللوق گتيره جه يينه اينانيرּ بو اوزدن اونو نيياز ائله ر و جومعه بوتون قونشولارا پاى وئره رلرּ حتتا اگر بير كس موسافيرتده ايسه٬ اونون اوچون گؤنده ره لر٬ و يا گلمه سينه دك ساخلارلار. قيزيلباشلارين "نبىلى" بؤلمه سينه باغلى اولان هر كسين٬ حؤكمن قوووددان يئمه سى گره كدييينه اينانيرلار. خيدير حضرتين الى ايزى زييارت ائديليب٬ قووود پايلانيب قورتاراندان سونرا٬ اهالى بير يئره ييغيشيب قووودا جويز ايچى٬ ايده اونو٬ بير آز دوشاب (بكمز) يا دا شكر و شيره كيمى باشقا شئيلر قاتيب و حالوا دوزه لده رلرּ و او حالوادان دا قونشو و قايينلارا گؤنده ره رلرּ قونشولار٬ وئريلن پايين يئرينه قابى بوشالداندان سونرا٬ يومورتا٫ نوغول٬ هردن ده پول ٫ ويا اؤز ائولرينده قويولان قوووددان قويوب و دييه رلر: "پاييز چوخ اولسون٬ آللاه قبول ائله سين!"

كيچيك چيلله نين اوول هفته سي سئييدلر٬ ايكينجى هفته سى عام اوچوندور. بو مراسيم هر ايل ايدامه تاپار تا نذير صاحيبىنين ياشى چوخالسينּ اوندان سونرا اونون اؤولادى اوچون قووود قويارلار. بئله جه او حضرت و پير خيديرين خاطيره سينى ديرى ساخلارلار....

گئرچه يه هو!!!